Wednesday, 10 July 2013

Mizo hnam rohlu hmunpui


‘Mizo hnam rohlu hmunpui’ ka han ti hluai a, chu hmun chu khawidang mahni lovin kan pi leh pute sulhnu ropui, mak leh langsar tak tak awmna, thlang an lo tlakna leh tun thlenga mizote nunphung leh a hmun thlena min ti hahdam sawng sawng thei, a hlat thu leh ramri bul anih thu rilru atanga paih bo hmak thei khua a ni, chu khua chu he thu ziaktu pian leh seilenna, ‘Mizo Historical Village’ ti a hriat lar, an sawi FARKHAWPUI ngei mai chu a ni a, he hmun ah hian a ni hmeltha hmingthang Lianchia leh lal hmeltha leh ropui tak Lalvunga ten fam an chan, Lasi ten tual an lo chai thin na, Lianchhiari’n laitual a lenna thin, danglamtaka piang Kungawrhi phung ho in an man na hmun, mi rethei tak Fiara’n tui a zawn hmuhna,  damrei hmingthang Thasiama leh zaithiam hmingthang Buizova te tual lo chai thinna khua leh kan pi pu ten an thlah tute ruang an lo zalhna hmun Lamsial puk te chu, he hmun ah ngei hian a ni a awm ni.

Farkawn rama pi leh pute sulhnu hmun pawimawh leh lar zual deuh deuh te chu:-
Fiara Tui: He tui hi Mizorama tui lar ber pawl a ni a, Farkawn khaw tawntirh lama awm ni in, kum 2010 khan Chief Secretary chuan a lung a phum. “the purest summer water on earth” ti a hriat lar a ni. A awmna hmun tak hi rambuai lai sipai map ah hmuh theih in a awm a, Mizoram Gazette leh INTAC Mizoram chapter te pawh in an tarlang bawk.

Tan tlang: He tlang hi Mizorama tlangsang zinga pangana a ni a, a larna erawh hmanlai Lasi te tualchaina hmun a nih vang a ni, Farkawn, Chawngtui leh Vaphai ram inrina ah a awm a ni a, Lasi te lalnu Chawngtinleri chenna a ni.

Lurh tlang: Mizoram tlang sang te zing ah palina a ni a, Farkawn, Khankawn leh Thekte ram inri na a awm a ni. He tlang hi hmanlai kan pi leh pu te chuan ruah sur thu ah pawh thu nei tu ni ah an ngai.

Far Puk: He puk hi hmanlai Sailo lal pahnih te indo laia tawm nana an hman a ni a, puk danglam leh nuam tak a ni a, a hmun hi a nuam in thlasik ah phei chuan rilru a ti hahdam sawng sawng thei.

Lamsial Puk: He puk hi kan pi pu ten ruh tamtak an dah khawmna hmun a ni a, kum 1973 a Mumbai a endik tir a nih hnu chuan kum 1400 bawrvel a mi ni in an sawi a, kan thlah tu te ruh in hlan chhawn ni a rin a ni.

Kungawrhi (hnuhluhna) kua: Kungawrhi hi piang danglam tak a ni a, he puk(kua) ah hian Phung ho in kungawrhi an hnuk lut a, kaw mak tak, a kaw chhung zau thin tak a ni.

Lianchia an zalhna: Lianchia hi a hunlai, Mizote zinga hmeltha sawi hlawh a ni a, hmeichhia reng reng in duhlo an awmlo hial ni a ngaih a ni.

Chhura chi rawtlung.
Fanai silai khawhthlakna.
 Lungleiphawtial.
 Lam thuamthum.
 Darthiangi lung.
 Lalvunga ruang zalhna.

      A chunga kan tarlan tak te hi Farkawn rama kan pi leh pute sulhnu langsar deuh deuh te an ni a, chan chin ngaihnawm tak tak nei ni mahse tarlan sen mai theih a ni si lo, khing bak ah khian hmun nuam tak tak leh nula leh tlangval te tana len leh vahna hmun duhthusam a awm bawk.
Farkawn hi kum 1986 bawr khan Sub-Town ah puan a lo ni tawh a, thingtlang khawlian tak ni in, kumtin in hmun hrang hrang atang pi leh pute sulhnu hmuh tum in mi(Tourist) tam tak an kal thin a, Tourist Lodge tha leh nuam tak, changtlung tak a awm bak ah mikhual kal an tam chang chuan Branch YMA in a lo thleng thin a, YMA Hall ah te riahna tur nuam takin an siamsak thin. Khaw mipuite hian mikhual an duat thiam em em mai a, mi tamtak phei chu an kal kawng (farkawn an pan) ah phunchiar viau thin mahse haw leh hreh em em khawp in he hmun hi nuam an ti in an rilru a hneh thin a ni. Kum tawp lam Thlasik tan chho hi a nawm hun lai a ni a, a hunlaia Tlaizawng, Tlangsam, Chhawkhlei, Nauban leh thing chi hrang hrang Par mawi tak tak te leh Far thing nalh tak tak te, Ram ngaw mit ti hahdam em em mai te leh Sava chi hrang hrang hram ri te chu rilru hah leh mangang te tana beiseina thar siam theitu te zing ami an ni a, zo thlifim kan tih ngeimai kar ah chuan Fiara tui thiang tak mai chu han dawt mahteh, i dam chhung in i theihnghilh lo mai ni lo in, i ngai veng veng thin ngei ang. 
            Khawvel mawina leh khuanu thilsiam te mawi ti a, an lak a luangliam thin i ni emaw, hahchawlhna zawng a beisei i ni emaw, a eng mi pawh ni mahla, he thu beitham tak mai pawh in a  a sawifiah zawh loh khua(farkawn) chu kal la, hmu la, fang la, thu leh hrilhfiahna tam tak pawh hi a tawk mai lo a ni tih leh eng kim mai hian an lo puangchhuak zo tak tak ngailo a ni tih hi a taka hmu tu leh hriatpui tu ni ang che.


 FAR KHAWPUI DING RENG RAWH                                    Phuahtu : Ngurdailova Sailo


Pipi chenna Sakhming thang chuang Far khaw zopui,
Lurhpui hmingthang, Tan khan karah a vul reng e;
Bawlte Lamthai Mual, Lalhniangi nghahna dawnlung leh,
Lamthuamthum phei di chhawlthuaia kan chhaina liai luai.

    Khuanu hualin vul reng rawh aw-Far khaw zopui,
    Zaleng naunawn nuihna tual nuam Far khaw perpui;
    Van hnuai khua vel chhing sang zel la,
    Leng zawngten i zar lo zo ve se;
    Lalngurlianpa Far khawpui ding reng rawh.

Sakruang bualna Chawngaw-sawmfang a tlim del e,
Lungkeiphaw siktui thiang leng ngha nen kan dawn thin;
Pipu sulhnu-Lungkeiphawtial, suihlung tilengtu,
Sakhmingthang Chhura rohlu Chirawtnaten a bawm.

Tan Lasi leh Chawngtinleri dar ang lenna,
Liandang leh Lalvung lal lai an zinna khua lian;
Zohniar kaihluh Kungawrhi thlafam channa kua te,
Lentu thing tin par leh Far, Chhawkhlei an vul chiai e.

Far khaw ram chamdel, aw, FIARATUI thiang luanna,
Pipu Dardawi leh sakruang chamna Lamsialpuk;
Fanai Chengrang Thlauna-Khamrang Tharsa te run nuam,
Far puk run rem murva dungthul Ngurpui an lenna.




Note :  24-29 June 2013 khan Aizawl chhunga College lian zual PUC, HBC, GAC, GZRSC, GANC, GAWC leh TRC zirlaite chuan Farkawn khua leh a chhehvela Pi pu te sulhnu leh hmun hmingthang tak tak te hi a huhova tlawhna hun an hmang a ni

Zofa te Lunglai luahtu Fiaratui Chanchin


                                                              Fiaratui Chanchin
                                                              (1300 - 1700 A.D)


Fiaratui Chanchin thuhma :    Hun rei tawh tak atang khan Fiaratui chungchang hi ka lo buaipui ve tawh thin a. Fiaratui hi tun laia a lan danah chuan nep hle mah se a hming hi Mizote tan a nep lo tih ka hriat avangin hun lo kal zel turah pawh a pawimawh reng dawnin ka hria a. Chutiang lehkhabu Zofate tana ro tling tur buatsaih tur chuan tun hmaa ka lo chhui ang mai kha a tawk lo va. Hmanraw pawimawh tak a lungthu kim a awm a. Chungte chu (1) A thawnthu (Tradition) nen a inmil em, (2) Mizoram History nen a inrem em, (3) Sorkar record (Document) nen a inzawm dik em tihte hi a ni. Tichuan, he lehkhabua ka sawi loh ang zawng sawinate pawh a awm tih ka hria; mahse, kan tehfung pathum atanga teha a inmil loh chuan tu sawi pawh ni se, thu dik tawk lovah ka ngai a, ka telh duh lo a ni.

    Kan thu leh hla thiamten Fiaratui hi an thu leh hla cheimawi nan an lo hmang tawh thin a. Hla hrang hranga Fiaratui hming lanna hi sawmthum chuang zet a awm. Jordan lui tih lovah chuan hlaa chuang tam ber tui a ni hial awm e. Hetiang tak hi ni mah se, a awmna hmun leh rama mite lo chuan Fiaratui hi a hming chauh lo chu an ngaihtuah zui lem lo. A rem rem leh a awm awm pawng tawng hmehbel ngawt tawk lah an bo lo; chutiang ringawt chu Mizoram Fiaratui dinhmun atan a lainatawm lu deuh lo thei lo. Tuna kan hmuh dan leh a lan dan hi rem lo leh awm lo ang pawhin lang se, a dik a nih miau chuan lungsi taka pawm mai a hahdamthlak ang. Nute pawh hian an fate chu mi fa hmel tha pui pui aiin an duh a, an rilru nghahna ber leh an rilru tilawmtu ber an ni zawk tlat ang hi a ni.

    Fiaratui hi a hming mai ni lo, a awmna hmun chu a khaw chhehvel Khawbung, Muallung, Farkawn, Samthang leh Vaphai te hian hmun danga mite ai chuan an ngaihtuah zawk thin. Thenkhat chuan an ngaihtuah dan zawng a felhlelh deuh avangin Fiaratui awmna hmun hi mumal lo leh chiangkuanglo deuh anga sawite pawh an awm. Mi hlui pawh ni se, an hriatna hnar (source) a dik loh chuan an sawi chhawn zelna dawngtu pawh khan an hre dik lo tluanchhuak parh thei a ni. Chuvangin, Fiaratui chungchanga thu dik chhuinaah hian a chhehvel khua kan sawi takte sawi dan pawh ni se, kan tehfung Pathumte nen a inmil theih loh chuan kan ngai pawimawh vak chuang lo va, tehfung Pathum nen a inmil erawh chuan tu sawi pawh ni se kan pawm thei thlap thung a ni. Entir nan, Vaphai lal Mitinliana leh Farkawn lal Rozikan Fiaratui an tih chu a thuhmun chiah a ni. Chuvangin, hei hi thu dik leh pawmtlak a ni ngei ang. Hei ngei hi Mizoram Bawrhsap J. Shakespear-a pawhin a hmuh dan leh British hun laia Surveyor te ngaihdan leh Sipai-ho Map nen pawh a inmil vek bawk a ni. Chuvangin, Maurawkela tui thawnthu hriat fuh loh vanga Fiaratui nena chawhpawlh vel hi chu Mizoram Fiaratui sawi nan hman loh hram a tha ang.

    Tin, he lehkhabu ka buatsaihnaah hian thu dik leh chiang, Mizoram mipui pawm tlak ngei kawhhmuh ka duh avangin mi mal hming lam telte pawh ka nei nual a, chung mite chu chawimawi bik ka duh vang emaw, tihhminghliau ka tum vang lam emaw pawh ni lovin, thu dik Mizoram tan puanchhuah ka duh zawk vang liau liau a ni tih min lo hriatsak turin ka ngen a, dawhthei taka lo chhiar turin ka sawm a ni. Anmahni avangin Fiaratui awmna dik tak miin an hriat phah dawn avangin mite tan malsawmna an ni tih hi lo inhre thiam hram se tiin ka ngen duh bawk a ni.

1.    Fiaratui hming hi Chhinlung chhuak Zofate chuan tuma zirtir leh hrilh ngai lovin kan hre sa mai thin.  A hming ngawt pawh hian Zoram a tinuam a, la hmu ve ngai lo tan pawh hmuh a tichakawm thei hial bawk.  Ram pawn lama Zofate pawhin engati nge Zoram hi an ngaih em em a, an thlakhlelh ngawih ngawih thin kan tih chuan, "I mawi em e kan Zotlang ram nuam, Fiaratui thiang kan dawnna," han tih hian, a hmu ve ngai lo tan hmuh a tichakawm a, a hmu tawh tan lung a tileng thin a ni.  A ni reng a, nula leh tlangval, thalai rualin hlim taka, "Fiaratui thiangte luang del del," tia kut an han beng rual thup thup mai chu Fiaratui luanna rama cheng nih hi a hrehawm lo va, hmai a uang deuh thei hial a ni.  Chuvangin, Fiaratui hi Zoram tinuamtu leh tihmingthatu, Zoram min thlakhlelhtirtu ber ang pawhin sawi ta ila, kan tisual lutuk lem awm lo ve.  Hetiang taka Zofate thinlung ramah Fiaratui hian hmun a khuar ngheh avangin Fiaratui tobul leh a innghahnate hi, a chanchin la hre ve ngai lo tan chuan hriat chakawm tak a ni lo thei lo va, Mizo hnahthlak pangngai ngatin Fiaratui chanchin hi hriat a chak loh chuan inngaihtuah ngun deuh hlek pawh a tulin a rinawm.  Fiaratui hi hre satliah mai ni lovin, he lehkhabu hian min kawhhmuh a tum a ni tih pawh kan hriat hmasak a tha awm e.

a)    Fiaratui tobul - Hmar hnam zingah : Fiaratui hi Mizo hnahthlak Hmar hnam zingah hian a rikna a rei tawh hle.  Shan rama an awm lai chuan hetiang hian hla an lo nei tawh a:
    "Shan khaw fier tui tha var in dang,
    Naufan hnamchem ang a chawi;
    Thlangfa nghaknu lien inthang,
    Lawnlei in sa, khawmuolin a hoi."

    He hla hi kan en chuan Mizo tawng pangngai a ni lo va; mahse a thuah hian ‘fier tui’ tih kan hmu tlat a ni.  fiaratui hming hi Mizoten Mizoram an luh hma, hmasang atang tawhin an lo lam ri ve fo tawh a ni.  Tuna keinin ‘fiara’ kan tih pawh hi Hmar hnam chi peng pakhat Buang hnam niin an sawi ve reng a.  Tuna la dam hmar hnam upa tak tak te ka kawmnaa an sawi dan chuan ‘fier’ chu tha, thianghlim, fim tih nan an hman thu an sawi.  An ziak dan hi ‘fier’ tih a ni na a, tuna Mizovin kan hman dan ‘fiar’ tih nen hian a thuhmun chiah tho.  Tichuan, ‘fier tui’ an tih chu keinin ‘Fiaratui’ kan tih nen a thuhmun tho va, tui thianghlim leh fim tha sawina a ni.  Anni chuan khawi hmuna mi pawh ni se, tui thianghlim leh tha, tui fim sawi nan an hmang vek a, hming bik leh hmun bik neiin an hmang lo a ni.
    A chunga hla kan tarlan khi a tobul chu, Mizo historian te sawi danin, Mizote chu China ram atanga lo chhuk thlain, chhim lam an rawn pan zel a, tuna Mongolian ramah hian an awm a.  Mongolian rama awmte hi Chhinlung chhuak Zofate niin hriat a ni a.  Tun thleng hian Mizote chu thlahtu bul chhuinaah Mongolian thlah tia hriat a ni reng thin.  Mongolian ram atang hian Burma (Myanmar)-ah an lo tawlh thla leh a.  Myanmar ram an rawn luh hian tuna ‘Shan State’ an tih lai hmunah hian Shan-ho leh Mon-hote an awm a.  Mizo (kan ti tawh mai ang a)  chuan Mon-ho chu an do va, an luhchhuak ta a.  Shan-hote nen an khawsa tlang ta a.  Mahse Shanho chuan Mizote chu ngaihthah mai chi niin an hre thei lo va, an do ve leh ta a, Mizoho chu a tlawm zawkah an tang ta a, Shanho chuan an ram ata chu an um chhuak leh ta a ni.  Tichuan, Mizo ho chuan thlang an rawn tla ta zel a ni.  (Mizo Chronicles - Col. V. Lunghnema).  Tichuan, Mizo chuan Irrwawdy lui dung an rawn zawh a, an kal zel a, Chindwin lui lamah an insuan zel a ni. (Sawngli on the history of Shan - 1974 & Kingdom of Pong Dynasty-Borleau-op-cit page 113).

    Shan rama an awm lai hian Mizo hnahthlak zinga Hmarho chu hnam dang nen an indo fo thin a ni tih hriat theihna kawng hrang hrang a awm.  An indo chuan an mi thahte lu chu an la thin a ni.  Chu chu an hla atang hian chiang takin a hriat theih :
    "Ka pa lam tlak a tha’n dang,
    Sinlung lam tla ka tha’n dang;
    Shan khuoh tha pho in vang,
    Tuoichawngin hranlu a tlunna,
    Thlohhmu siek ke min hril,
    Zai nghawngah hranlu bak kan sal."
    Hetih hun lai vel hian vawi khat pawh Chawngi nu leh pa hi hna thawkin an lovah an riak a, chu chu an ralten an lo hria a, an bei thut a, an that ve ve ta a.  An lu an tansak nghe nghe a ni.  A tukah chuan Chawngi chu an lovah chuan a feh a, thlam a han thlen chuan kawngka a han hawng a, a nu leh a pa chu lu bungin an lo let der mai a.  Chawngi chu a mangangin a hrilhhai hle a ni.  An bulah chuan tap chungin a ding a, Chawngo zaiin heti hian a han ti a,
    "Chun suo maw pawm ing ka ti,
    Zuo ngam maw pawm ing ka ti;
    Fier tui ang ka tling na,
    Chun suo maw pawm ing, aia e,"
a ti ta a.  A nu leh a pa chu han pawm hmasak zawk tur a hre lo va, nausen a nih laia lo pawm tleitu a nu zawk chu a chuh hmasa ta a ni.  He hlaah hian ‘fier tui’ tih kan hmu a.  Heta Chawngin a hman dan pawh hi tui thianghlim tak (fier tui) a tling reng ang hian, a nu leh a pa lu bung chu chuh hmasak zawk tur hre lovin a ding (tling) reng tih a sawina a ni.  Shan rama an awm lai hian tuikhur tha tak leh thianghlim tak an nei a, Shan-hovin an han um chhuah takah chuan an khua chu an ngai hle a, heti hian hlain an chham chhuak a,
    "Shan khaw fier tui tha var in dang,
    Naufan hnamchem ang a chawi;
    Thlangfa nghaknu lien inthang,
    Lawnlei in sa, khawmuolin a hoi,"
tih hla hi, Shan khaw tehdarh ta an ngaihzia an phuahna a ni an ti.

    Hetih laia ‘Shan’ tih hi ngaihdan dang a awm leh thei awm e.  Mizoten Mizoram an luh hma A.D. 1400 - 1700 chhung vel hian Run leh Tiau inkarah an awm a.  Hetih lai chuan Lentlang phuar velah khaw pakhat Sanzawl an tih hi a awm a. ‘Shan khua’ tih hi ‘Sanzawl khua’ sawina a ni ang e, tia ngaihdan a awm thei awm e.  Kan hla tarlan hi ‘Shan khua’ tih a nih avang leh Shan khuaah hian Mizo hnahthlak Hmarho hi an lo awm tawh ngei a ni tih a chian avangin, tuna Shan State an tih taka an awm lai ngei hi niin a lang.  Tin, Sanzawlah hian Hmar hnam an awm ngai lo va, Chawngthu hnam erawh an awm tawh tih hriat chian a ni a, Chawngthu chu Ralte hnahthlak zinga mi a ni.  Chutichuan, Shan khaw awm lai atangin Fiara tui tih hming hi chu an lo lam ri ve fo tawh tihna a ni.

b)    Mizo hnahthlak dangah : Mizo hnahthlak dang zingah Fiaratui hming hi a lo ri ve fo tawh thin.  Bangladesh ramah khuan Chandraguna chhim lam mel 8 vela hlaah Fiarakhengmun an tih chu a awm a.  Hei hi Fiar hnam lal pakhat hmun niin an sawi.  An lalpa Fiartikeng-a hi Khumi hnam nen an indo va, a hneh lo va, a tlawm ta a ni an ti.  ‘Fiartikenga’ tih hi Fiar hnam hming chawia sak niin a lang.  Hemi ram Sylhet Area-ah khuan Fiartu khua a awm bawk.

    Burma ram Kachin State hmar thlang lam, Arunachal Pradesh State bulah dil lianpui mai Inrowchi an tih chu a awm a.  A dung mel 12, a vang mel 9-a zau a ni a.  Hemi bulah hian Fiartikhua a awm a, Fiartikhua khuaa mite hi an vak darh ta a, a then Kachinah te, Chin Hills-ah te an awm ta niin an sawi.  Heta Fiartikhua tih pawh hi Fiar hnam khua an sawina niin an ngai.

    Kachin lama kal tate khan an awmna hmun chu an hnam chawiin an vuah ve zel mai niin a lang a, Kachin rama tlang pakhat chu Fialtitlang an ti.  ‘Fiaratui tlang; tihna ni mai awm tak a ni.  Chutah chuan khua an siam a, an khaw hming chu ‘Fialtitlang khua’ an ti.  He khua hi Homeland atanga mel 50 vela hla a ni.  He khuaa Fiar-ho chi Shiano hovin an run a, an teh darh ta a, Chin Hills lamah hian an kal ta a ni.

    Kachin leh Shan ram inrina, Shan ram chhungah khian Fiar tui a awm a.  hemi khuaa mite leh Mizo chu kan inang hle tih a hmutute chuan an sawi.  Heng mite pawh hi Fialtlang atanga lo kal an ni a, Kawl tawng te, Shan tawng te, Kachin tawng te pawh an hre vek a ni.

    Heng bakah hian Arakan ramah ‘Fiartu Khuangtlang’ an tih chu a awm bawk a, Mire tlang atanga K.M. 100 vela hla a ni.  Hemi hmuna awmte hi Fiarti khua atanga thlang tla an ni a, Fiarti-a Khuangtlangah hian an awm a, an lalpa Hmunvang Fierti-a chu a thi a, a ruang chu kuangah an dah a; chuvangin, he khua hi ‘Fiertikuangtlang’ an ti ta niin an sawi.

    Chin Hills rama Halkha chhim lam mel 7 velah Fiartikhua an tih chu a awm bawk a.  Pu Kamluaia, Fiarti khua sawi dan chuan, "He lai hmunah hian A.D. 1300 velah khan hmar lam atanga lo kal kan ni a, Shan-ho leh Kham-ho an sual em a, heti lai hmun daihah hian kan pi leh pu ten min lo hruai ta a ni," a ti.  A sawi dan chuan an tawng hman chu Haka tawng a ni a, Sangpi hnam khat ‘Fiarti hnam’ an nih thu a sawi bawk.  ‘Fiarti’ tih hi kei nin ‘Fiaratui’ kan tih ang tho hi a ni.

    Chutichuan, heng kan sawi tak atang hian Fiar hnam hi an lo awm ngei a ni tih a hriat theih a, tun thleng hian heng kan sawi hmun leh ramah hian hmuh theih an la ni.  Mizoramin kan hriat Fiara pawh hi Fiar hnam atanga lo piangin Mizoramah hian an lo lut ve ngei a ni ang tih a rin theih.  Chuvangin, ‘Fiaratui’ kan tih pawh hi, zeldin thubawla aifiar a tam vang a ni ang e, tih ang mai hi chu a dik loh hmel hle.  Fiara hi a awm ngei a, chumi tui sawina chu a ni tih a hriat theih a ni.

(ii)    Mizoram Luh Hnu Fiaratui
    Fiara hming tobul chu kan hre tawh a, Mizoram luh hma daih atangin an lo awm tawh tih kan hria.  Tunah chuan Mizoten Mizorama Fiara tui kan tih bik chungchang hi kan chhui leh dawn a ni.  Mizoten Mizoram an luh hun tak hi chiang taka sawi theih ni lo mah se, Mizo hnahthlakin a huhova a nawlpuia an luh hun erawh chu A.D. 1700 vel laiah khan kan mithiamten an dah ber a.  A tlangpuiin hemi hunah hian Sailo te hi lal chi bik an nih angin a hming tumtu bera ngaih pawh an ni.  Amaherawhchu, A.D. 1700 hma lamah pawh khan Mizo hnahthlak thenkhat chu Mizoramah hian an lut tawh a, chung zingah chuan Hmar hnam phei chu a hmahruaitu tak pawh an ni nghe nghe.  Tichuan, Mizo hnahthlak Hmar hnam hian hma an hruai viau tih a hriat theih a, a nawlpuia Mizoram an luh hnu thleng pawh hian Hmar hnam chu an tel ve reng a ni.  Mizoram hmun leh khaw hming tam tak hi Hmar hnam awm tawhna a ni a, an hnam hming chu khaw hmingahte an chawi mai thin.  Mizoram khaw chhak lama hmun leh khaw hming tam tak, Bawlte, Betlu, Khawbung, Khuangleng, Chhungte, Zote, Khawzawl, Darlawn, etc hi Hmar hnam hming vek an ni.
    Tichuan, Mizorama Fiara tui hming tobul pawh hi, hmasanga Mizote Mizorama an luh hmaa hnam hming anga an hman tak ang kha chhunzawm zelin mi pakhat Fiara atanga lo awm a ni tih a hriat theih.  A tui awmzia pawh hi Shan rama an awm laia an sawi dan ang deuh khan tui thianghlim leh tui tui sawina a ni ve tho mai.  Pu Hrangthiauva chuan, "... tui fim leh thiang vawt, tui em em," tiin a hrilhfiah.  Nula pakhat Darbuangin Fiarate tui a in thu a sawinaah pawh,  ".... a lo tuiin, a rim chu a thiang kâk mai a, a thap kâk mai," a ti a ni.  Hmarho hming vuah dan atang reng khan Fiara tui chu tui tui leh thianghlim sawina chu a ni ve hrim hrim mai.

    Mizoram Fiara tui chu mi pakhat Fiara atanga lo awm a ni a, Hmar hnam chi peng Buang atanga lo awm a ni.  Tichuan, Fiara chu Hmar hnam tihna a ni.  A tui sawinaah chuan ‘Fiara tui’ tiin kan ziak hrang ang a, a tui hming sawinaah chuan ‘Fiaratui’ tiin kan ziak zawm thung ang.

a)    Fiara chanchin :     Fiaratui chanchin kan sawi dawn avangin Fiara chanchin chiang deuh pawh kan hriat hmasak a tha awm e.  Amaherawhchu, chhiartuten ngun taka in ngaihtuah atan ngen duh kan neih chu Fiara chanchin hre chiang loten Maurawkela thawnthu nen an ngaihfin a, chu chuan Fiara tui awmna thleng hian hriat thiam lohna leh buaina a tichhuak thei hial a ni.  Chuvangin, mi tupawhin Fiara chanchin leh Maurawkela chanchin hi i ngaihfin lo hram ang u.

    Fiara hun lai hi A.D. 1720 vel, Mizoten a nawlpuia Tiau an kan hnu hret khan, an pi pute hnuah an kal ve niin a lang.  Mizo History ziaktu pakhat Pu Hrangthiauva chuan Fiara chu Tiau chhak Seipui khuaa Chhakchhuak kara an chhungkua hi awm ve niin a sawi a.  Chumi hmuna piang a nih avangin Fiara pianna khua hi Seipui tihna a ni.  Seipui khua atang hian thlang an tla ve a, Farkawn rama Lamsial hmunah an chipui Buang-hote zingah an awm ve ta a.  A hming awmzia pawh hi kan sawi tak ang khan, keinin ‘Thianghlima’ emaw ‘Fela’ emaw kan tih ang deuh hi a ni ang.
    Fiara thawnthu pawh hi hriat dan inang lo deuh tlem tlem chu a awm a, sawi dan tlangpui ber leh Historical fact nena inrem chin kan la ber ang a.  A chanchin kal zel nena inrem ber chu Fiara hi a pain a thihsan hma deuh va, unau pianpui pawh nei lovin a nu nen hian an hmeithai ta a ni.  A nu hming chu Liankili a ni.  Tichuan, Fiara chu fahrah, pianpui unau pawh nei lo, hmeithai fa a lo ni ta a, an rethei hle.  Lamsial hmuna an awm lai hian thalah chuan an tuikhur hi a kang fo thin a, tuikang nghakin rei tak tak awm a ngai thin.  Tui kang nghah hi a thleng hmasa indawt zelin an thal thin a, nih dan phung pangngaiah chuan an hmaa thlengte an hnunga miin an thal khalh ngai lo.  Tawng naah pawh thil a indawt zela tih tur an sawi nan, ‘A tui kang nghakin aw,’ an ti thin a ni.  Hetiang hi a nih laiin, sal mantu nupui emaw, thangchhuahpa nupui emaw chuan tui a chawiin a hmaa lo nghaktute pawh a thal khalh vek thei a, “Khawi ka thal dawn,” an ti a, an hma mite pawhin an phal lo ngam lo a ni.  Hmeithai leh chhantu nei lo tan chuan tuikhurah pawh huai a har hle.  Fiara pawh hi hmeithai fa mai a nih avangin tui kang hun lai chuan a tan tuichawi a huphurhawm fu awm e.

    Hetiang hi a nih avangin, Fiara chuan mi vantlang tuikhur chawi ve chu a hreh hle thin a, a rilru chuan tuikhur dang neih theih chu a duh hle thin a, a ruk hian a zawng ru deuh reng thin a.  Tui dang zawng hian a vak rak rak thin a.  Hetianga a vahnaah hian vawi khat chu tui hna nei a tawng fuh ta hlauh mai a.  A lawm em em a, Tuikhur atan a hiat ta a, tui a lo tlin chuan a ruktein a chawi ta thin a ni.  He tui hi tui hna tha tak leh tui tak a lo ni nghe nghe a.  He tih hun lai hian a tlangpuiin mipa chuan tui an chawi ngai lo va; mipain tui an chawi chuan an chhungah hmeichhia tuichawi awm an awm lo tihna a ni.  Fiara pawh tuichawitu dang an awm loh avangin amah chu tuichawitu ber a ni.

    Fiara chu a lo tlangval ve ta a, an khuaah chuan nula pakhat Darbuangi an tih chu a awm a, chu nen chuan an inkawmngeihin engkim an thawk dun thin a.  Tun lai sawi dan chuan an inngaizawng a ni ber ang.  Ni khat chu Dari chu Fiarate inah a leng a, a tui a hal a, an tui chu a insak ta a.  Fiara te tui chu a thiangin a vawt tui hle mai a.  Dari chuan an khaw tuikhur tlan pangngai niin a ring thei ta lo va.  Fiara hnenah chuan, “Fiara, in tui hi a va tui em! Khawi lai tui nge in chawi bik ?” tiin a zawt ta hial a.  Mahse Fiara chuan, a bialnu mah ni se, a tui chawi chu a hrilh duh bik mai lo va; mahse Dari chuan a zawh sek avangin a tawpah chuan a sawi ta nge nge a,
    “Fiara tui hman Chunkilin a chawi,
    Lamsial kawt daian a luang chhuak e,”
tiin, a tuichawi thin chu hlain a chhang ta a ni.  Tichuan, Fiara tui chawi thin chu Lamsial khaw daiah a awm a ni.  He hlaah hian a nu Liankili pawhin a lo chawi ve tawh tih a lang.  Heta ‘Chunkili’ a tih hi mi thenkhatin mi hran hming emaw an ti thin a, Fiaran a nu Liankili hming a sawina a ni e.  Hetianga lamsial khaw daiah tui thianghlim leh tui tui a awm tih Darin a hriat chuan a lawm hle a, fiara nen chuan an chawi dun thin a.  Hmasang Mizo danah pawh tuikhur chuam neih bik hi a thiang lo va, “Ei bil thi thi, sem sem dam dam,” tih a lo ni ngai a, mi dangte pawhin an hre zau ve ta zel a ni.  Dari leh Fiara chuan chu tuikhur chu an chawi dun fo thin a, inbual nante pawh an hmang thin a.  Fiaran amah chauhva tui a chawi tum chuan Dari inbual laite a hrechhuak thin a, heti hian hla a chham chhuak a,
    “Fiaratui chu Darngovi bualna,
    Chim lohten lungdi han ngai ing e,”
a ti hial a ni.  Mi dangte pawhin Fiara tui chu an chawi ve ta huai huai a, an inhrilh chhawng zel a,
    “Fiara tui chu a tling fim reng e,
    Lamsial zalengin va dawn rawh u,”
an ti ta a ni.  Tichuan, Lamsial khaw mipui chuan Fiara tui chu an hre ta huai huai a, a duh apiangin an chawi ta a, a hmuchhuaktu hming chawiin “Fiaratui” an ti ta a ni.  Vawiina keini thleng hian kan lo hriat phah ve ta a.  Hetiang hi Mizoram Fiaratui lo chhuah dan chu a ni.

b)    Maurawkela chanchin :  Fiaratui leh Maurawkela tui thuruk kan ngaihfin loh nan, tunah Maurawkela chanchin kan sawi ve thung ang.
    Maurawkela hi a hun lai dik tak hriat fuh a har tho mai; amaherawhchu kan mi hluite sawi danin Fiarate nen  hian hun khata awm an ni tih erawh chu a hriat theih.  Maurawkela pawh hi Tiau chhak Saihmun khuaa piang a ni a.  Chuta tang chuan Tiau kanin thlang an tla ve a.  Farkawn rama Lamsial khuaah bawk hian an awm a.  Fiara ang bawkin a rethei hle.  A nausen laiin a nu leh pain ral kutah an boralsan ve ve a.  Fiara pawh kha hmeithai fa a nih kha.  Maurawkela chanchina langsar tak leh mi hriat hlawh tak chu a hmelchhiat leh a tui thuruk hi a ni.

    Maurawkela chu tlangval a lo nih chuan a hmelchhiat em avangin nula pawh a rim ve ngam lo va, fahrah a nih avangin tuichawitu a ni ve si; mahse a hmelchiat avangin mi zinga tuichawi chu hrehawm a ti bawk si a.  Hetih lai hian an lal fanu (Phiarzingi) chuan buh a zingtum (zinga buh phur) thin a.  Tun lai angin kawng a la zau si lo va, kawngsir hnim chuan kawnga kalte chu a hawl pha vek a, zinga dai a tlak tam tum phei chuan an huh  vek thei a ni.  Chuti chung chuan an lal fanu buh phur chu hul phiangin a thawmhnawte pawh huh hauh lovin a lo thleng thin a.  Miin mak an ti em em a, a ngaihna erawh an hre thei si lo.  Vawi khat chu Maurawkela hian zingah buh a phur ve dawn a, an lal fanu buh phur lo haw nen chuan kalkawngah an intawk ta hlauh mai a saruak vekin a awm a, a thawmhnaw chu a tel tha then a, a keng mai thin a.  Khua a luh dawnin a thawmhnaw (siapsuap) chu a inbel leh mai thin a ni.  Chutianga Maurawkela nen an intawh chuan Maurawkela chu mutpuiah a sawm ta a, Maurawkela pawh chuan a lo hnial bik lem lo va, an mudun ta a.  Lal fanu tan chuan Maurawkela chu han neih mi rual a ni si lo.  Lal nu leh pa chu an thin a ur hle a; a tawpah chuan an neih luihtir ta a.  Tichuan, lal nu leh pa chuan Maurawkela te nupa chu khuaa an awm pawh an phal lo va, lovah, thlamah an tlandun ta ngawt mai a ni.  Thlama an han awm dun pawh chuan lal fanu chuan Maurawkela chu a mutpui duh chuang lo va, a uipa nen thlam hnuaiah a riahtir thin a.  Maurawkela chu lunghnur tak chungin zanah chuan a uipa nen thlam hnuaiah chuan an riak dun thin a ni.  Hetih lai dinhmun hi Maurawkela chuan hlain a chham chhuak a,
    “Pa lo ar bang ka vai lungrawn liam ing,
    Zaphak khua nuam siam che maw,
    Thle nghiala len nuam i,”
a ti ta a ni.  Thil hi a mak thei hle.  Maurawkelate pawh hi a tak awm lo thawnthu a ang hle nain, hmasang hla hlui hian an dinhmun a sawi chiang leh tlat thin.

    Chutiang reng renga awm chu Maurawkela chuan tuar har a ti a, a nupui nen an awm dun thei bawk si lo, hrehawm a ti em em mai a.  Vawi khat chu a uipa nen chuan Tan tlang velah an ramchhuak a, Tan tlang hnung lam ngawpui chhunga a vah lai chuan a uipa chuan eng emaw hi a hmu ni tur a ni, a bauh a bauh ta mai a.  Maurawkela chuan, “Chu ui chuan eng nge maw a hmuha a bauh a bauh le? tiin a han enfiah a, lungsum chhunga tui lo tling liauvah chuan a thla a hmu hi a lo ni a, a luan chhuah lehna pawh hriat har tak hian a relhru bo daih a.  A bulah chuan lungphek a awm a, chu chuan han chhin theih mai tur hian a awm nghe nghe a.  Chu tui chu a uipa a han daitir a, mak tak mai hian a uipa ke chu a varin a thianghlim ta vek mai a. Mak a tih em avangin amah ngei pawh chuan chu tui chu a han khawih a, a kut chu thianghlim tak hian a lo var ta vek mai bawk a.  Heti a nih chuan, tiin a pumin a inbual ta a, a taksa leh a hmel chen chuan a varin a lo thianghlim ta vek mai a.  Maurawkela chu mi thar a lo ni ta a.  A uipa nen chuan thlam lam pan chuan an hawng ta a, thlam an thlen chuan a nupui Phiarzingi chuan a lo hai a, Maurawkela a ni tih reng a hre tawh lo. (A kimchang hre duh chuan ‘Pi pu Chhuahtlang, B. Lalthangliana ziak chhiar mai ni se) Maurawkela tui hmuh kiangah hian lungpui chung zawl nuam tak pawh a awm nghe nghe a ni awm e.

    Hetiang hi Maurawkela chanchin tlangpui a ni a, a zawng a za hian a dik famkim lo deuh pawh ni se, Tan tlang hnung lamah hian a awm tih erawh chu hriat ngam tur a ni.  He tui hi a awm ngei a ni ang tih rin theihna chu, hla hlui tak pakhat chuan,
    “Kawlan turni a chhuak a lo eng leh e,
    Maurawkela siktui chouiin bauh bauh a ti,
    A sakhmel dartui a luang ta e,”
tiin a sawi.  Tichuan, he tui hi Tan tlang hnung lama ram chhengchhe tak hmuna awm a ni a, mite pawhin an hre ta huai huai a, tui mak tak leh hmingthang tak a lo ni ta hial a ni.  He tui tak hi hmuhchhuah a har tawh mai thei a, a awm ber erawh chu Tan hnung lam, Mausang lui hnara lungpui keh kara tui lo luang chhuak hi a ni.  He tui hi a awmna hmun a chhengchhiat deuh avangin zo leipuiah takngial pawh an vat ngai lo va, ngaw durpui angin a awm a, chu chuan he tui hi a tivawtin a titui viau nghe nghe a ni.  He tui hi ‘Maurawkela Tui Thuruk’ an ti nghe nghe a.

    Hei hi Maurawkela chanchin leh Fiara chanchin chu a ni a, mi thenkhatin Maurawkela chanchin leh Fiara chanchin he hre hrang lovin an ngaihfin a, an hun lai a lo thuhmun bawk nen, a awmna lai vel leh Tan tlang chheh vel a lo ni ve ve bawk nen, Maurawkela tui thuruk hi an Fiaratui sawi ta hmiah hmiah mai thin a ni.  Heta tang hi chuan kan hre hrang thiam tawh ang chu.

(iii)    Khawiah nge Lamsial ?
    Fiaratui awmna dik tak kan hriat dawn chuan Lamsial hmun nen inzawmna a neih avangin Lamsial khaw hmun chanchin hi kan sawi chiang hmasa leh rih ang a.  A hma lamah khan Farkawn rama Lamsial awm thu kan sawi tawh a, tunah hian a awmna hmun leh a khuate kan sawi leh dawn a ni.

    Mizo chanchin ziaktu pakhat Pu Hrangthiauva chuan Lamsial tih hi hnam chi khat hming, Lamsial hnam niin a hria a (p. 271) Tichuan, Lamsialho chu Mizoten a nawlpuia Tiau an kan hnu A.D. 1720 vel khan Tiau an kan thla ve a.  Hetih lai vel bawk hian Fiarate chhungkua pawh kha an tel ve a ni.  A hma lama sawi tawh ang khan, Fiara chu Hmar hnam chi peng pakhat Buang hnam a ni a.  Lamsialho chu Farkawn leh Samthang (Zopui) inkar ram, Tan kham zawm Khamchhete tlangdung hnuai ram pharh thlaah hian an awm a.  He ram hian Chhim chhak lam deuh a hawi a, tlak deng ram ang pawhin a sawi theih bawk.  Lamsialho chu an awm avangin heti lai ram hi tun lai thleng hian Lamsial ram tih a ni ta reng a ni.  He Lamsial ram hian Farkawn khaw lamah chuan Hnarsarih ram a ri a, tuna Samthang nen an inkar ramri atan Zalhva lui hi an hmang a.  A ram chung tlangdung chu Khamchhete tih a ni a, Tan tlang bul Satawk tlang hi he ram hian a huam a ni.  Heta an awm lai hian Lamsial hmun tih mai theih chu a awm nual a, tun hnua hriat chian theih deuh chin chu hmun thum a awm.  Heng khaw hmun hluite hi Lamsial hmun tih vek an ni.  Tunah a mal malin Lamsial hmun chu kan thlir leh ang a.

a)    Lamsial hmun pakhatna  : Hei hi a hun laiah chuan a hmun pui deuh ber pawh niin a lang.  Tuna Lamsial kham chung ram pharh tha lai hmun hi a ni a.  Hetah hian thahnem tawk fe chu an awm a ni ang, chai leh lamte pawh an hmang nasa hle thinin upaten an saw.  Heti lai hmunin a ken bik deuh avangin a hmun pawhin hmingah a chawi deuh zel a, Lamsial puk tih te, Lamsial kham te, Lamsial lui te an ti a ni.  Lamsial-ho thlang tla tur hian an chhungte ruh ro chu an chhawm zel theih loh avangin Lamsial pukah hian an dah ta ngawt mai a.  Chungte chu tun thleng pawh hian hmuh theihin a la awm.  A ruh awm pakhat ngal ruh phei chu 23 inches laia sei a ni.  Remsangpuii pa sawi dan chuan, “Lamsial puk atang phei chuan, Pu Rohmingthanga, I.A.S., Aizawl D.C.-a a awm lai khan Museum-a dah turin ruh ro eng emaw zat chu Aizawlah rawn lak thlak a nih nghe nghe kha,” a ti a (P.Ch. Souvenir, 1988).  Lamsial awm lai hun zeldin theih nan, heng ruhrote hi 1975 khan Bombay-a Archeological Department Research Institute Cell-ah exam tir a, 1650 vel hun laia mi kha niin an hria.

    Heti lai hmun leh ram hi a tha hle a, sawntlung pawng ang mual pawng te tak te te a awm thluah mai a, chungte chuan darkhuang tumpawn a an deuh avangin, lova an neih tawh hnuah hi chuan ‘Lo darkhuang’ tite pawhin heti lai ram hi an sawi bawk.  Hemi hmun atanga an tui tlan ber chu Lamsial lui a ni.  A khaw hmun atanga chhim lamah a awm.

b)    Lamsial hmun pahnihna : Hei hi chu a lar lo hle.  An awm lai hian an awm rei lo emaw, an tlem tham deuh pawh a ni ang.  Lamsial hmun pakhatna chung Khamchhete hnuaiah hian a ni.  Heti lai hmun hi Dulzawl hmun an tih hi a ni mai thei.  Heti lai atang hian Tan kham chu a hla vak tawh lo a ni.

c)    Lamsial hmun pathumna :    Hei hi Tan tlang bul Satawk tlang bul thut tlak lam pang a awm a ni.  Satawk tlang bul atanga K.M chanve pawh tling mang lo hi mual dung chhete a awm a, chumi pang khawchhak lam en zawng deuhvah chuan Chawngtui leh Farkawn inkar kawng a awm; tunah erawh chuan he kawngah hian an kal tawh lo va, a hnuaiah kawng phei leh zau nuam zawkin kawng a kal tawh.  Heti lai mual intanna Tan kham sir Satawk tlang bul thutah hian khaw hmun hlui a awm a, chu chu ‘Pu Hawka hmun’ tih a ni thin.  1947 velte kha chuan lungphunte leh bel kehte hmuh tur a la awm.  Heti lai lova neite hian hei hi an hre chiang hle a ni.  Satawk tlang bul thut Tan kham lam hretah hian lui hnar sih ang deuh hi a awm a, chuta tang chuan tuifim thianghlim tak hi a lo put chhuak a, 1947 vel kha chuan mau phelin an dawh a.  Hei hi kawng kalna tak kha a nih bawk avangin he kawnga kal tawh  chuan he tui hi an in deuh ngei ngei thin.  He tui hi Lamsial hmun pahnihna Dulzawl hmun atang pawh khan chawi phak a ni.  Pu Saihnuna te, Pu H.K. bawihchhuaka te, Pu R. Vanlawma te, Pu Damhauhva te, etc. pawhin an tlawh tawh a.  He tui ngei hi a ni, hming dang nei lo va hmasang atanga vawiin thlenga a in apiangin ‘Fiaratui’ an lo tih thin chu.  Nakinah chiang leh fiah zawkin kan la sawi ang.

    Lamsial hmun tun tlai khaw hnua phuah chawp a awm a, zel din thu hla deuh a ni.  Hemi lo chhuah tanna chu Pu Lalrokhama, Vaphai khua atangin a ni.  Tiau chhaka Siallamho kha Tiau an rawn kan khan, Ivaphaiah an awm a, arsi te si-ar an tih tak ang deuh hian, Siallamho chu Lamsial tih a ni ta a ni ang, tiin a chhut a.  Hla thu thenkhat chu hetianga a letling zawnga lam hi a awm ve reng a.  Tichuan, Ivaphaia awmho chu Lamsial an ti ta a ni ang e, a ti a ni.  Chuti a nih chuan Lamsial hmun pawh Ivaphai hi a ni ve thei dawn tihna ani ang.  Amaherawhchu, Pu Hrangthiauva sawi ang khan, Lamsial tih an ni reng a, Tiau thlanga an awm hnuah pawh Lamsial tih an ni reng.  Kan sawi tak Historical facts-ah pawh  Tiau chhaka Lamsial an tih ang bawk khan Lamsial khan, Lamsial lui, Lamsial puk tih a ni reng.  Tin, hla thuah pawh Tiau chhaka an hming ang bawk khan Lamsial a ni reng mai.  Tin, Siallamho kha Lamsial an ti ta a ni ang e, tih hi tawmpui dawn ta ila, eng thu leh hlaah mah innghahna a awm thei lo, Siallam hi Siallam a ni ngar ngar a, Lamsial chu Lamsial a ni reng mai a ni.  Tin, hnam hming hi a hla thuah pawh a letlinga lam tak a vang khawp mai.  Chuvangin, hemi hmun hi chuan belhchian a dawl lo deuh a ni.  Lamsial awm lai kha Bombay Research Institute finfiah dan chuan kum 1650 vel daih kha a ni nghe nghe a, Ivaphai Lamsial kawhtir tum nen kha chuan a inpersan lutuk deuh bawk.

(iv)    Fiaratui Politics lo chuah dan
    Thu bul lama kan sawi tawh ang khan, Fiaratui hi a hmingthang a, Mizoram timawitu tak leh a awmna hmun leh ram pawh thlakhlelh tlak ni hialin a lo lang ta a.  Tuna hma hun zawng zawngah Fiaratui awmna hmunleh ram thuah buaina a awm ngai lo va, 1962 vel atang mai khan Fiaratui hming pu ngai hlei lo chu tih Fiaratui an lo tum ta a, Fiaratui lui hming dang nei ve ngai lo chu a hming chhuhsak duhna a lo awm ta hial a ni.  Hei hi thil pawi tak thleng thei a ni tih kan hriat thar leh a tha awm e.  Mi tinin rilru kan put thiam theih nan India ram Dan Culture leh tradition law-ah chuan hetiang hian a ziak a ni.

    “Names having had culture and traditional attachment cannot be changed for reason being that it has been recoarded in traditional history of one nation,”

tih a awm a. Hemi awmzia chu Culture leh Tradition-a thil hming lo vuah tawh sa chu hming thlak emaw, sawn emaw theih a ni lovang, a chhan chu, ram khata Tradition History-a ziah luh fel vek tawh a nih avangin, tihna a ni.  Fiaratui pawh hi British hun lai atang tawh khan an lo ziah luh tawh chu Satawk tlang bul thut atanga hnar neia luang chhuak ta hi a ni (Fiaratui map hi en la).  Hemi chungchanga Document leh Historical fact chu chiang zawkin kan la sawi leh dawn a ni.

Fiaratui hmun hrang lo pian dan :
a)    Farkawn leh Samthang inkar ramri lui : Tuna Farkawn leh Samthang inkar ramri lui hi Fiaratui lui anga sawi tawk an awm.  He ramri siam hun lai hian tuna Samthang khua hi ram hran neiin a la awm lo va, Khawbung lal ram vek a ni rih a, a nihna takah chuan Farkawn leh Khawbung inkar ramri a ni zawk mah. Hemi tobul hi hetiang hi a ni. J. Shakespear-a (Tarmita) kha Mizoram bawrhsapah tum thum a lo awm a, chu chu kum 1897, 1900-1903, 1904-1905-ah te hian a ni.  Mizoram lalte ramri siam felsaktu ber a nih avangin ‘Ram Sem Sap’ tia hriat a ni bawk.  Mizoram hi Chhim leh Hmar then hma a nih avangin Mizoram pum bawrhsap a ni.  British-in min awp hma hian lal ramri hi mumal tak a la awm lo va, a huai apaingin ram an nei zau a ni deuh ber a; chuvangin ram inchuh hi a awm fo thin.  Ram inchuh avangin thenawm lalte nen pawh an indo phah fo bawk.  British-in min awp achin khan lal ramrite siam felsak an ni ta a, ramri buai pawh a awm ta meuh lo.

    Hetih lai hian Khawbung leh Farkawn inkar ramri pawh a fel chiah lo va, chumi siam fel tur chuan bawrhsap J. Shakespear-a hovin an thawk a.  A lanna tlang atangin an thlir a, rei tak an sawi hnu chuan, Khawbung lal leh Farkawn lal chuan an ram chin chu Fiaratui an ti ve ve a, chuti chung chuan an buai tho a ni.  J. Shakespear-a chuan Farkawn lal upa (Kimchawnga) hnenah chuan, ‘Khawi hi nge Fiaratui lui chu?” tiin a zawt a.  Farkawn lal upa chuan an lalpa ram zauh theih dan tur chu ngaihtuah ran chungin tuna Farkawn leh Samthang inkar ramri lui ni ta hi, “Hei hi Fiaratui” tiin a kawk a.  Tichuan, Khawbung lal upa chu Fiaratui a kawhtir ve leh a.  A ni pawh chuan an lalpa ram zau theih dan tur chu hre reng chungin, tuna Lamsial lui hi, “Hei hi Fiaratui lui” tiin a kawk ve ta a.  Hemi tum hian Fiaratui lui chu a inang ta lo a ni.  Dik tak chuan, Farkawn lal upa leh Khawbung lal upa hi hmun hranah inhmu ta sela, an lalpa ve ve vengthawng hauh lovin Fiaratui hi sawi dun ta sela, tuna an Fiaratui tih ve veah hi chuan an nuih a za deuhvin a rinawm.  An lalpa tan thahnem an ngaih ve ve avangin an duh lai lai kha an ti Fiaratui ta mai mai ni berin a lang.

    Tichuan, Bawrhsap J. Shakespear-a pawh chuan tih ngaihna vak a hre lo a ni ang, a tawng hmasa zawk Farkawn lal upa sawi chu a zawm ta a, tun thleng hian Farkawn upa kawh chu Khawbung (Samthang) leh Farkawn inkar ramri atan an hmang hlen ta a ni.  Ramri siam lai hun hriate chuan he luiin Zalhva a finna lai chu ‘Fiaratui chhuah’ an ti nghe nghe a ni.  Hei hi Fiaratui tak tak a ni e, an tihna lam ni lovin, ramri siam laia an tih Fiaratui chawp kha an sawi Fiaratui ta mai a ni.  A hnu zelah tuman he lui hi Fiaratui an ti leh tawh ngai lo va,  a hmaah an ti bawk hek lo.  Tunah chuan ramri lui a ni ta a ni.

b)    Lamsial lui : A hmaa kan sawi tak ang bawk hian Khawbung upain Fiaratui lui a tih Lamsial lui kha, ramri siam vel lai thu hre pha ve mi pahnih khatin Lamsial lui hi a ni Fiaratui chu ti an awm a.  Hemi hretu thenkhatin a bul hre lovin an sawi Fiaratui ta mai bawk a ni.  A thu awmzia chu kan sawi tawh ang kha a ni a, he lui hi a hnu lamah leh a hma lamah pawh tuman Fiaratui cheiin an chei ngai lo va, a chhehvel khuate pawhin Fiaratui angin an sawi leh tawh ngai hek lo, Lamsial awm lai ata vawiin thleng hian ‘Lamsial lui’ a ni ngar ngar mai a ni.

c)    Mausang lui hnar :  Tan hnung lama Mausang lui hnar, Maurawkela tui an tih thin kha Fiaratui anga cheibawl tum an awm bawk.  Hei hi chu tun tlai khawhnua sawi a ni a, 1960 hma lamah kha chuan tuman heti lai lui hi Fiaratui angin an sawi ngai lo.  Hetih lai hmun Fiaratui anga cheibawl tum dan a tobul han sawi ila.

    i) Pu Chhundenga, Chhunthang hnam, ‘Hualtu Keite’ an tih thin khan Pu Ramthanga, ‘Sailovin a zawhna chu hetiang hian a chhang a :  “Tlangval, Vaphai-hovin Fiaratui an tih tak khi keima phuahsak a ni a.  Kum 1963 thal lai khan Pu Lalrokhama leh V/C member pakhat (a hming ka sawi thei ta lo) nen kan pathumin Tan lamah kan ramvak mai mai a, Mausang lui an tih kha kan zawh chho va.  Kan zawh chhoh lai chuan, “E, he tui hi Fiaratui ni zawk awm tak a nih hi, a thianghlimin a va tuihnai ve le, Farkawn rama Fiaratui ai chuan Fiaratui ni zawk awm tak a ni hi, lungpui kehkak karah a awm bawk si. Khai le, Pu Kham, ‘Fiaratui’ tiin i vuah ang, hun lo kal zelah History atan a pawimawh dawn em mai,’ ka ti a.  Pu Khama chu a nui mai mai a.  tichuan, ina kan hawn chuan Pu Khama chuan a kelpa a talh a, Fiaratui thar lawmna kelsa chu zanriah atan kan ei ta a ni,’ tiin, tui ti em emin a sawi a ni,” a tih thu, Pu Chhundenga, Hualtu Keite hian February 8, 1981 khan ama inah Pu Ramthanga Sailo hnenah hian a sawi.

    ii)    Mizoram buai hma deuh khan Assam Riffles-in Tuipui ral ramah hian awmna hmun tur (post) an zawng a, Farkawnah te, Muallungah te, Vaphaiah te, Samthangah te kalin  an thlir vel a.  Chutih lai chuan heng khaw dang V/C tute mah hian an khuaa sipai awm turin tan an la lem lo.  Vaphai khua Pu Lalrokhama erawh chuan, “E, kan khuaah rawn awm rawh u, in tui tlan tur pawh tui tha leh thianghlim, Fiaratui ngat a ni ang,” a lo ti a.  Chumi vang chu nge ni, Assam Rifle pawh Vaphaiah hian an awm ta nghe nghe a.  Tichuan, Post remchang lai bera an ngaihah chuan an awm ta a, Fiaratui awzawng kha an tlan pha ta si lo va, Mausang tui hnara tui remchang chu sipai tlan atan an la ta ngawt mai a, sipaiho pawhin Fiaratui inin an in ta mai a ni.

    iii)    Kum 1965 May thla khan Pu Sawichhunga chu Farkawn atangin Champhaiah kal a tum a, Leithumah a riak a.  Chumi zan chuan Pu Hrangthiauva nen an inkawm a, chutah chuan Fiaratui chungchang hi an sawi a.  Mausang lui hnar hi Vaphai khua mi thenkhatin tih Fiaratui an tum thu Pu Sawichhunga hian a sawi chhuak a.  He thu hi Pu Hrangthiauvan a han hriat chuan, “E, a ni tak asin, tlem  lai deuh khan Khama (Lalrokhuma, Vaphai) a lo kal a, heti hian a rawn sawi a : Ka pa, Fiaratui hi Farkawn rama mi saw ni lovin, Mausang lui hnara mi zawk hi niin a lang a. Nang, thu hlui leh chinchang hria i ni a.  A ni, i tih chu a ni ang a, A ni lo, i tih chu a ni lo mai dawn a, min lo tanpui ta che, a rawn ti a.  Kei chuan, E, ka fapa, chutiangin keini pafain Mizoram thil pawimawh leh hmun dikte kan lo sawh sawn mai chuan a fel thei nang, ka lo ti a.  Beidawng takin a hawng leh ta a,” tiin Pu Sawichhunga hnenah hian a sawi.

    iv)    Pu Ch. Saprawnga leh Pu H.K. Bawihchhuaka atangin Fiaratui awmna hmun dik miten an hai phah bawk.  Mizoram buai hma khan District Council Chairman Pu H.K. bawihchhuaka chu Lurh Bial fangin a han zin a.  Chumi tum chuan miin Fiaratui an tih lai ber thin chu Saidawiumin a hawn a.  Aizawl a thlen chuan a thiante hnenah, “Hei hi Fiaratui a nih hi, in rawh u,” a ti a.  A thiante chu a intir hlawm a.  He tui hi Tan kham sir atanga luang chhuak, Satawk tlang bul thut chiah ami kha a ni.

    Hemi hnu hian Pu Ch. Saprawnga District Council CEM chu khawchhakah a han zin ve leh a, Vaphai khuaah a chawl a.  Vaphai khuaa mite chuan an lo lawm hle nghe nghe a.  Mi thenkhatin Tan hnung lama Mausang lui chu Fiaratui tiin an lo kawhhmuh a.  Pu Rawnga chuan Mausang lui tui chu Fiaratui hawnin a hawn ve ta a.  Pu Rawnga hian Aizawl a thlen chuan, “Pu Bawihchhuaka Fiaratui tih kha a dik lo va, hei zawk hi a ni e,” tiin, Mausang lui tui chu Fiaratui inin a intir ve ta a.  Heta tang hian Vaphai khaw mi thenkhatin Mausang lui chu Fiaratui puh ngheh tumin tan an lo la zual ta zel a, Farkawn leh Vaphai inkarah inhmuhmawhna a thleng thei ta hial a ni.  A pawi khawp mai.

    Pu Saprawnga hian thil thlir fuh loh palh a nei a, tun hma kha leh chena miin Fiaratui an lo tih leh buaina awm ngai hlei lo chu CEM meuhvin a sawi danglam ta si a, hei hian Fiaratui hmun chungchanga khua leh khua zawnga buaina awm ngai lo chu buaina a chawk chhuak thei ta hial a ni.   Amaherawhchu, Pu Rawnga hi a dem pumhlum theih bik loh.  Pu Rawnga hian tun hmain Fiaratui awmna hmun hi chuti lutukin a ngai thupui lem awm lo va, chutih lai chuan a nawrtu leh a kartu an awm avangin, Pu Rawnga kuta rul kaw zen an tum mai niin a lang ve bawk.  Pu Rawnga hian teh (judge) fuh loh a neih pakhat erawh chu a awm.  Tan kham bul Satawk tlang bul thuta Fiaratui hi a han hmuh lai chuan vawi engemaw zat lo atan an vah phulh tawh hnu a ni a; Mausang lui hnar erawh chu hmun rem lo, leipui atan pawha vah ngai loh a ni thung a, chuta tui chu a vawtin a thiang bawk tur a ni reng a; Satawk tlang bula Fiaratui an tih thin erawh chu a hmun vah chereu hnu a ni a, a tui Muasang lui hnar ai chuan a lo thiang nep deuh pawh ni se a awm tho va.  hei tak hi Pu Rawngan Fiaratui nih tling zo lo anga a tehna pakhat chu a ni.

    Mak ang reng tak chu, Farkawn-ho hian hetianga Fiaratui awmna sawn an tum hian tan an la chuang ve lem lo.  An nuih a za mai mai zawk a ni.  A chhan chu, an ram Satawk tlang atanga luang chhuak hi hmasang atanga Fiaratui tih fo a ni si a, kan thu leh hla thiamho pawhin an sawi ber a ni si a, Fiaratui dang awm theia an hriat loh avangin an nghet tlat a ni ber.  A ni chu a ni a, a ni lo chu a ni lo a ni mai, tih hi an tanna a ni a.  Vaphaiin lung hial an phun takah chuan an tang ve ta deuh a ni ber.

v)  A hnuhnung berah chuan mi 4 te inkawmna hi en leh ila.
    A hun    :    21. 4. 1982
    A hmun    :    Pu Lalrokhama In, (Vaphai lal hlui)
    Inkawmte    :    a) Pu Lianngura, DAO (E)
                b) Pu K. Lalsiamliana, AEO, Vaphai
                c) Pu Zaidanga, Demonstrator
                e) Pu Lalrokhama, Vaphai
    Pu Zaidanga Diary angin : “Vawiin ni 20. 4. 1982 hian Pu Lianngura Sailo DAO(E) chu Vaphai a lo thleng a.”

    “Ni 21. 4. 1982 hian Pu Lianngura DAO(E) hovin Vaphai khua (a bikin Pu Khama) ten Fiaratui an tih chu Pu Lalrokhaman en tura a nawrna avangin kan en a.  Hemi ni hian Thasiama Seno neihnana pawh kan en nghal bawk a.

    “Tlai lamah chuan Pu Ngura DAO leh Pu K. Lalsiamliana AEO leh Kei chu Pu Lalrokhama inah kan leng a, an Sitting room-ah chuan kan pali chauhvin kan awm a.  Pu Khama chuan kan DAO hnenah chuan Fiaratui Research a beih dan heting hian a sawi a:

    “‘Pu Laitangan Fiaratui chanchin chu naupang zirlaibuah a rawn siam ta ngei maia le!’ a ti a.  Chutah kei chuan, ‘A siam na a, khawi hi nge Fiaratui tih a sawi chuang lo va, Tan atangin a luang chhuak, ti chauhvin a sawi a,’ ka ti a.”

    DAO(E) chuan, ‘Farkawn rama mi nen hian a engnge Fiaratui an tih hmasak zawk?’ a ti a.

    Pu Khama chuan, ‘Farkawn rama mi hi a hmasa zawk; mahse, hei hi Fiaratui dik tak a ni ang em, tiin ka ngaihtuah a.  Farkawnah ka va kal a, upaho ka han zawt a, ‘A tak tak zawk chu hemi piah (hmar lam)-ah hian a awm a; mahse, chu chu tuman an hmu rih lo a ni,’ an ti si a,

    ‘Tichuan, ka mangang ta a, Satawm khuaah ka han kal a, upa pakhat ka zawt a, a ni chuan a lo hre hle mai a, an hla thu lamin min lo hrilhfiah ta a, hetiang hi a ni :

    “‘Pa pakhat Lianlunga, sa kap thei em em hi a awm a; tin, mi pakhat Rokhawliana, nula ngai thei em em mai hi a awm bawk a.  Chumite pahnih chu an inngeih lo em em mai a, a hlate an in phuah el vel thin a.

    “Vawi khat chu Lianlunga chu Tan-ah hian a rawn ramchhuak a, chumi a haw chuan hla a phuah ta a,
    ‘Tuiah tui namen ka chawi ngai lo,
    Tana luang chhuak Fiaratui ka chawi ngai e,’
a’n ti a.  Chu hla chu sain, ‘Tuiah tui namen ka chawi lo ve, Tan atanga lo luang chhuak Fiaratui ka chawi ngei e, tiin, Rokhawliana chu chhuatte a per khum vel a.  Chutia ‘Fiaratui ka chawi e, tia chhuat a per khum vel chu Rokhawliana chuan a run em em mai a, hla a phuah ve ta a.
    “Nula namai leh nu namai ka ngai lo va,
    I nupui pawh hi ka ngai thei ang,”
a ti ta hial a......

    Pu Khama chuan heti hian a sawi zel a. “Hetiang hi a thawnthu kal dan a nih avangin Fiaratui hi tuna Farkawn rama mi ni lo hi a awm ka ring tlat a, tuna, vawiina in han en tak khi a ni thei mai awm mang e, tiin tlangvalho nen kan hai ta a.

    “Chutih lai chuan khitiang khi a ni lova, a sirah khian lungpui keh karah a lo chhuak a.  Chutia kan han hai kan han hai takah chuan ka bei a dawng deuh va, an sirah ka lo thu reng a.  ‘Hei hi Fiaratui a ni thei meuh dawn em ni aw? A tui awm danah hian, lungpui khi kara tui han chik chhuah ngawt mai chu, tuikhur a ni thei lo vang a!’ tiin ka ngaihtuah a.  Chutih lai la la chuan tlangval pakhatin a sirah chuan an hawlh a, ‘Hei, thenel,’ a ti a, lungthil dup deuh chu an chhun fuh ta a. ‘A, hei, tuikhur a ni thei mai ang e,’ tiin, a chemin a’n chhun ta zel a.  Chutia a chhuna a han hai tak zelah chuan, a zira lung kehkak kara lo chik chhuaka pawh chu a reh ta der mai a.  Ani, kha tuikhur kha thenelin a hnawh pin avangin a tui chu luanna hre lovin lung keh karah a lo irh chhuak a ni a.  Tichuan, tuikhur ni awm takah chuan tui a lo tling ta a.  He tui pawh hi ‘Tuivamit’ a ni a, hnar nei lovin, lei hnuai lam atanga lo irh chho a ni a.  Tichuan, kan han tifai zo chu, ‘Lungin a chhin theih awm em ?’ a ti a, lungpher te deuh an han la a, kan han chhin ta a, a bo ta hmih mai a.  Tahchuan, ‘A, hei ngei hi Fiaratui a nih dawn hi,’ ka ti a.  Chutih lai chuan tuna a awmna thlang hret khi a khur a ni a, tichuan, kan siam zau ta a ni.

    “Pu Ngura, DAO chuan, ‘Chutia lungpui keh kara a lo puhna chu khawi lamah nge a awm ?’ a ti a. Pu Khama chuan ‘Saw lamah,’ a ti a. Pu Ngura chuan, ‘Saw lam chu khawi lam nge?’ a ti a. Tahchuan, kei leh Pu K. Lalsiamliana AEO chuan, (Pu Khaman a kut a zaizir avangin), ‘Thlang lam a nih awm chu,’ kan ti a.  Pu Khama chuan, Ni e, thlang lamah khian a ni e,’ a ti a.
    “Pu Khama chuan, ‘Tuna mi khi Fiaratui dik tak a ni phei chu ka ti hauh lo va, miin Fiaratui inchuh ang dawn dawna min sawi pawh hi a dik lo reng reng a.  A dik tak awm awma rin, kan hmuh theih si loh takah chuan, hla thute nena han mil pawhin hei hian a ang thei deuh ber ang e,’ ka’n ti mai chauh a ni a, hei hi Fiaratui dik tak a ni e, pawh ka ti reng reng lo,” a ti a.

    Aw le, a chunga mi palite inkawmna atang khian Pu Khama’n Fiaratui a zawn dan chu a fiah tawh ang a. ‘Khual thu thang leh ar pan chuk a pun duh,’ tih ang khan, a sawi loh pui pui an sawitir ni ngeiin a lang a.  Pu Khama hian he an tui hmuh hi, “Fiaratui dik tak a ni e ka ti reng reng lo,” a tih hi chhinchhiah tlat a tha ang e.

    Hemi zawmah hian mi pahnih thu sawi hi lo ngaithla leh lawk ila a tha ang e.  Kan mi hluite zinga mi pahnih Pu Khawlianthanga (L) Vaphai leh Lungtar putar (L) Burma pawhin Maurawkela tui thuruk hi an sawi dan a inang ve chiah mai.  He mite pahnih sawi dan chuan Tan hnung lama tui (Maurawkela tui) hi a awm tak tak a, Vaphai khaw ramvak pahnih khatin, “Khi tui khi a mak mang e, tuman a hmain kan lo hmu ngai lo va, tia an sawi chu kan han en ta vat a, Maurawkela tui a ni ngei a ni tih kan rawn hriat avangin kan rawn puang chhuak thei ta a ni,” tiin a ziak a. (Meichher Oct 1984).  Hetiang hi thil awmzia a ni a, tun hnuah chuan Maurawkela tui leh Fiaratui hi tuman ngaihfin tawh lo ila, buai nan pawh hman loh atan a tha ang e.

(v)    Fiaratui awmna dik tak chu
    Fiaratui awmna hmun chungchangah hian tuman chuti taka tan lak vak a ngai lo vang e.  A chhan chu, tunah hian Fiarate hun lai kan ngaihtuah chuan kum 280 zet a tling tawh a.  Kum za chhung mai pawh hian leilung hi a danglam thei hle bawk.  Chu bakah, Fiaratui finfiahna khawl a awm bawk lo va; a khawl chu nei ila, “Hei hi Fiaratui dik, hei hi chu a dik lo,” kan ti zung zung mai dawn a ni.  Mahse, chutiang chu a awm lo va, an hun laiin lehkhaah an lo ziak si lo.  Ziak dawn pawh ni se lehkha an thiam bawk hek lo.  Chuvangin, a tehna tling tak awm chhun chu hetiang hi a ni ang.  Pakhatnaah chuan, Mizoten Tiau an kan atanga vawiin thlenga hming dang nei hauh lo va ‘Fiaratui’ hming lo pu ngar ngar chu kan thurochhiah kal zel ‘tradition’ atangin khawi ber hi nge Fiaratui an lo tih kan chian a tul.  Pahnihnaah chuan Tradition atangin belhchian a dawl tur a ni.  Pathumnaah chuan, chanchin dik ‘Historical Fact’ a ni tur a ni.  History nena inrem lo a nih chuan Fiaratuiah pawm theih a ni lo vang.  A tawp berah chuan sorkar documental Proof (sorkarin dika a lo nemngheh tawh) a ni tur a ni.

    Heng tehna hrang hrang kan en hian, Fiaratuia an lo puh ve thenkhat Farkawn leh Samthang inkar ramri lui te, Lamsial lui te, Mausang luite hi ‘offial name’ an nei theuh va, Tan kham sir Satawk tlang bul atanga lo chhuak hi chuan Fiaratui chauh lo chu hming dang a nei ve ngai lo va, hei chauh hi a lai ah hming awm chhun a ni.  He lui hi Lamsial ram Satawk tlang atangin chhim chhak hawiin a luang a, Burma leh Mizoram inrinna Tiau luiah a luang lut ta a ni.  He lui chuah hi Lamsial rama hnar nei si, Tan atanga luang chhuak anga sawi theih bawk, Lurh leh Tan inkara luang tia sawi theih lui awm chhun chu a ni.  Lui dang reng reng kha chu, Lamsial rama hnar nei si, Lurh leh T an inkara luang tia sawi theih tur pakhat mah a awm lo.  He tui ngei hi Fiaratui dik tak a nih dan finfiahna hrang hrang atangin kan sawi leh ang.

a)  Mizoram history atangin  :  Kan pi pute hla hlui tak pakhatah chuan heti hian an ti a:
    “Kan kiang velah lal an tam lua e,
    A sawi rel ila, sawi vel sawi vel ila;
    Lurh leh Tan sa angin Tuakano chawi,
    Leh hnamchawm suar tluan ila.

    U leh ka nau Thangurpui Tuaka hrai chawi,
    Chinlai ralah chan leng e;
    Tuakano leh Zadengi sial ang ka khalh sa,
    Chinlai ralah ka phal nem le,”
an ti a.  He hla lo chhuahna chu hetiang hi a ni. Mizo thlang tla ten chhak an nawr lai (1800 - 1880) khan, Sailova thlah ve ve Tuaka no Thawmpuia leh Vuta thlah Kairuma an indo va.  Thawmpuiaho chu Zawlsei-ah an awm a, Kairuma ho chu Sialhawkah.  Tunah Khawbung ram, tlaikuang ram hi an inchuh a.  An inremna angin Selesihah inbiak an rel thlu ta a.  An rel ang chuan an inbe ta a; mahse inremna an siam thei chuang lo.  An inkarah chuan tiam chin an kham a, chu an tiam chin chu Thawmpuia ho chuan Kairuma ho chu rawn pel lo turin an ti a; mahse, Keiruma nau Sanglura chuan chu tiamchin chu a rawn pelh luih avangin Thawmpuia ho chuan an lo kap lir ta hlawl mai a, Kairuma thinrim chuan Thawmpuia chu a bei let ve leh ta a.  Thawmpuia ho chu an tlanchhia a, Farkawn rama Farpukah an tawmkhawm vek a.  Kairuma ho chuan an bei zel a, Thawmpuia ho chu Farpuk atang chuan chhuak thei lovin an dang char ta reng mai a, an tui tlan ber chu tûr phula, hrai hlum vek an tum ta a.  Mahse, unau leh unau chuti lutuka inrauh chu chem a kal ngai lo ve, tih vang chuahvin an hawnsan leh ta a ni.  Tichuan, Thawmpuia ho chu Tiau thlangah an awm ngam ta lo va, Tiau chhak, Khawpuichhipah an awm ta zawk a, chuta tang chuan Falam lal Chawnbika hnenah dawvan an kai ta a ni.

    Hetih lai hian Kairuma chuan Tiau thlengin ram a luah ngam bik lo va, Lurh leh Tan inkar te, Dungtlang thlengin ram ruak a awm duai mai a.  Tuaknoa thlah Chawngchhunga fapa Rozika chuan Falam lal Chawnbika hnenah Tiau thlenga neih a dil a; Chawnbika chuan a remti a, Tiau thlang Ivaphaiah khua a siamtir ta a ni.  Rozika chuan a upa atan Mitinliana, Tiau chhaka Siallam (Vanva) khuaa awm a hruai a, upa dang pawh a siam belh zel bawk.  Mitinliana chu Rozika upa  pakhat a ni ta a ni.  Amaherawhchu, Rozika nupui Darkhawli hian Mitinliana chu a ngeih lo riau mai a, chu chu an hriatin a upat puite chu Mitinliana chu Falam lal Chawnbika hnenah tlang hran dil ve mai turin an rawn a.  Hei hi Mitinliana pawhin tha a ti a, Chawnbika be turin Falamah a kal ta a. Mitinliana thu chu Chawnbika chuan a lo hriat chuan tha a tihpui a, tlang hran neihtir a tum ta a.  Rozika hmunah Ivaphaiah awm sela, Rozika chu tlang hranga dah a tum ta zawk a.  He thu hi Rozikan a lo hriat chuan a lungawi lo va, Ngente-thi leh thival kengin Chawnbika chu a han be ve leh ta a.  Chawnbika chuan Rozika lungawi loh dan a lo hriat chuan Rozika hnenah chuan, “E, mangang ma ta che, Lurh leh Tan inkar ram pawh a la ruak vek alawm, Fiaratui tlan phain i awm dawn nia,” a lo ti a.  Tichuan, Rozika pawh chu a lung a awi ve leh ta a, tuna Farkawn ram Bawlte hmunah hian a awm ta a.  Hei hi kum 1885 kha a ni.

    Heta Chawnbika lal laia Rozika leh Mitinliana chanchin kan sawi duh chhan hi, hetih lai atang pawh hian Fiartui hi a lo awm tawh a, chu chu Rozika, Farkawn lal ram chhung ngeiah a ni tih hi a ni.  Amaherawhchu, Mitinliana hnaiha awm hi a duh lem loh avangin Ivaphai atanga hla tak, Bawlte hmunah a awm ta zawk a, Fiaratui em chu a tlan pha bik lo, Fiaratui tlan kher kha a tum ber a nih bawk loh avangin.  Mitinliana khua Ivaphai hi a awmna hmun atanga khawthar an kaisan hnu hi chuan an khawthar chu ‘Vaphai’ an ti ta a ni.

    Rozika hun lai hi a dik ngei a ni tih a lanna chu Mizoram Archieve Record-a a lan dan hi tarlang law law ila a tha ang e.  Kum 1895-a Rozika dam lai hian Thangchhuma ho chu tuna Darthiangi hmun, Farkawn khua leh Tan tlang inkar lai tak velah hian an awm a.  Chutih lai chuan Kaphleian Taizanga kel a laksak thu heti hian ziak a ni :

    “Taizanga son of Lalhuma Thangchhuma, Village at Farkawn says that Kaphleia chief of Khuangthing took a goat of his about three years ago..........Kaphleia states : I took the goat valued Rs 20/- to pay for the property Taizanga lotted when my father’s village burnt in the expedition of 1895 - 1896.”

    Khuangthing                 Sd/-
    18. 1. 1899             C.B. Drake Brockman, SDO.”
........................
    Hun a lo kal zel a, British hunah pawh Rozika leh Mitinliana inkar ramri chu siam fel a la ni chiah lo va.  Chutih laia lal ram ramri siam fel saktu J. Shakespear-a bawk kha heti lai ramri siamtu pawh hi a ni.  Kan sawi tawh ang khan, Rozika chu Farkawn lal a ni a, Mitinliana hnenah chuan khawi lai nge ramri atan a duh a sawitir a.  Mitinliana chuan, “Khuavang ri kham sa a awm alawm, Satawk atanga luangchhuak Fiaratui lui hi ni rawh se,” a ti a.  Rozika pawh chu ramri a duh dan a zawt ve leh a, ani pawh chuan, “Khuavang ri kham sa awm alawm, Sekawt lui hi ni rawh se,” a ti ve ta thung a.  Tichuan J. Shakespear-a chuan an inkar ram chu a en vel a, Sekawt lui chu ramri atan a remsak ta a ni.  Tun hnuah chuan Chawngtui khua a lo awm tawh bawk avangin, he lui hi Chawngtui leh Farkawn inramri lui tiha hriat a ni ta a.  Chawngtui hi Vaphai ram bawk a ni.  He lui hi Map-ah chuan ‘Chawngtui lui’ tih a ni.

    Tichuan, he thu atang pawh hian Mitinliana, Vaphai lal leh Rozika, Farkawn lal ramri siam lai pawh hian Fiaratui chu a lo awm tawh ngei a, Vaphai lal (Ivaphai lal) pawhin Fiaratui chu “Satawk tlang atanga luang chhuak,” a lo ti ve reng tawh a ni.  Tun khaw hnua Vaphai mi thenkhatin an lalpa thu sawi sawi pelh tuma Mausang lui hnar Fiaratuia chei an tum mai hi chu an lalpa Mitinliana kha lo tho leh ta sela, a ngaihdan a ni hauh lo vang le! Ani chuan Satawk tlang atanga luangchhuak, Tiau lui fin ta hi Fiaratui a lo ti tawh si a.

b) Sorkar Document atangin :  British hun hma kha chuan Mizoram thil record turin lehkha an la thiam si loh avangin British-in  min ziah sak atang chauhvin kan ram hmun awmna leh thil chhinchhiah tlakte hi hmuh theih a ni chauh va.  Fiaratui awmna pawh hi Survey of India-in Mizoram tlang leh lui te, hmun leh ram te a enfiah a, chu chu Mizoten ‘Tlangsamho’ an lo tih thin kha a ni a.An thil hmuh duhte a lan fiah theih nan tlangte an sam fai thin a ni. Chu ta an map-ah chuan Fiaratui chu Satawk tlang atanga luang chhuakin, chhim chhak hret hawiin a luang thla a,Mizoram leh Burma inrina Tiau lui a fin tih a hmuh theih a ni. Tin, Mizoram Electrical Department leh Sipaiho Map atang pawhin Fiaratui chu chiang takin hmuh theiin a awm.

c)  Thu leh hla atangin : Fiaratui chuan Satawk tlang bul thutah hnar a nei a, hei hi Lamsial hmun kan sawi zinga pakhat Hawka hmun bul kha a ni. Fiaratui awmna chu, ‘Farkhaw chhuahtlang’ tih  te, ‘Lurh leh Tan inkar’ tih te hi sawi dan a ni fo thin. Hei hian Farkawn leh Samthang ramri lui te, Lamsial lui te chu a kawk thei lo va, Mausang lui phei chu a kawk lo lehzual, Tan hnung lam daih a nih avangin Lamsial tlang atanga luangchhuak chauh hi a ni.  Tin, ‘Tan atanga luangchhuak’ tih tawngkam hi sawi chian a ngai deuh bawk.  Satawk tlang leh Tan tlang hi inzawm vek a ni a, Satawk chuan hming a nei hran ve chauh a ni a, Tan note ang deuh a ni.  Tan tlang hi a hming putu leh pi pu atanga hming langsar zawk leh ropui zawk a nih avangin Tan hi lam hmasakah atang lo thei lo a ni.  Tan kham tak atang hi chuan Furchhe tuitai chauh lo chu lui luang chhuak a awm lo tih hmutute chuan an hre theuh vang.  Chuvangin, Fiaratui tihropui nan leh tihhmingthan nân, “Lurh leh Tan inkara awm” tiin an lo sawi thin a ni.

    Mizo history ziaktu hmasa Tirh. Vanchhunga chuan Lianchhiari hian Lamsial awm laiin pasal Chhimtulera, Chuaungo hnam, Vanpuia fapa a nei a. Lianchhiari mo thar chuan Fiaratui hi a chawi a.  Chumi sawi nan chuan,
    “Fiaratui hman Chunkilin a chawi,
    Lamsial kawt daian a luang chhuak e,”
tiin, Fiara hla kha a hmang ve a.  Hetah hi chuan ‘Chunkili’ a tih hi Lianchhiari sawi nan hman a ni ve thung a ni.  Tichuan, he hla atang pawh hian Fiaratui chu Lamsial ram ngeia hnar nei a nih a lang thei bawk.

    Vawi khat chu Lamsial awm lai hian Chawng an chen a, chawngchen dawn tum hi chuan khawchhung mi zawng zawng awm kim vek tura beisei a ni a.  Tlangval pakhat ramriak chu chawng an lo chensan ta mai a, a lung a awi lo hle a.  A ngaihzawng chu a rim ta a, “Ka awm loh hlana chawng in lo chen mai chu, i va thinhrikawm deuh ve le,” a han ti a.  A ngaihzawng chuan tlangval dang laka a inthiarfihlim dan sawiin,
    “Fiara khan tlang tlanpui loh tuikhur a nei a,
    Kei pawh hi nang lo chu tunge min tlantu awm le,”
a han ti ve ngat mai a ni.  Tlangval pakhat lunglêng vak vel pawh hian hla a han chham ve a,
    “Lamsial khaw dai ka fan niin,
    Fiaratui thiang ngeiah,
    Siali nulna lailung ka tahpui e,”
a ti a.  He Lamsial tlangval pawh hian Fiaratui chu Lamsial atanga chawi phak a ni ngei a tilang thei bawk.

d)  Tun lai hun 1900 hnu lam atangin :  Kum 1900 leh 1950 inkar vela kan hla phuahtute atang khan Fiaratui chuan hmun dang a kawh theih lohzia a hriat theih bawk.  Chung hla lo chhuah dante nen chuan tunah kan lo thlir leh ang a.

    Saihnuna, Leng lal :  Leng lal Saihnuna hi 1896-1949 kha a hun chhung a ni a.  Hla phuah thiam tak a ni a, Fiaratui hla pawh a phuah ve a.  Fiaratui hla a phuah dan Pi Kapkungi atangin kan hriat theih dan a awm.  Pi Kapkungi hi Rev. Thansiama farnu a ni. A hun lai chuan nula zai thiam, a zai thiam avanga khaw thenawmahte pawh rawngbawla vak ve thin a ni.  Dawrpui Vengthara Rev. Thansiama awm lai khan a awm ve a, chumi tuma Saihnuna’n Fiaratui hla a phuah dan min hrilh chu hetiang hi a ni :

    “Pu Saihnuna chu Farkawnah a lo zin a.  A lo thlen ni tlaiah chuan kan inah an lo leng a. ‘Kungi, hla thar ka nei a, zan in chu ka thlen inah i zirho ang u hmiang ,’ tiin, a hla thar zir turin  min sawm a.  Hei hi ka pain a lo hriat chuan, ‘Nula in ni a, mikhual hnena zana mi ina len chhuah a tha lo vang,’ a ti a.  Ka pain len chhuah a phal lo tih an hriat chuan, ‘A nih leh Kungi, zanin chu keimahni kan lo leng zawk ang e,’ an ti a.  Zanah chuan an lo leng ta a.  Chuta a hla phuah thar chu, ‘Rihlipui khi thlafam leng kaina,’ tih hla kha a ni.”
    Pi Kapkungi hian a sawi zel dan chuan, “Pu Saihnuna hian Leng khaw nula Salkungi nen hian an inkawp deuh hle a.  Tun hmaa an lo zin pawhin Salkungite nen hian Fiaratui hi an lo inho tawh thin a.  Salkungite chu Kawlah an pem ta a.  Tichuan, tun tuma an lo zin hian Salkungite nen Satawk tlang bula Fiaratui mau phela an dawh an in laite chu a ngaihtuah chhuak a, a kut khinghnihin a han dawh a, a sah leh thin a,
    “Luang ang che aw, damten luang del del la,
    Thlang kawrvai reng daikawmah.......”
a han ti a.  Tui chu a kut khinghnih hian a han thum a, a sah leh thin a.  A chang hnihna hi Salkungite nen an inho lai hmehbelin,
    “Lurh hmingthang Tan khan karah hian,
    Hnutiang mual liam ka han thlir a;
    Suihlungrual dawn hnu min ngaihtir,
    Hmana nun hlui chul hnu kha,”
tih lai hi a phuah a ni,” a ti a ni.  He hla atang pawh hian Fiaratui chu Lurh leh Tan inkara awm a ni tih a sawifiah bawk.  Tin, ‘Tan khan karah.....’ tiha ‘khan’ tih hi mi thenkhatin an hre sual palh a, ‘Tan kham’ tih tur emaw an ti thin.  Hei hi a dik lo va, Lurh leh Tan inkar tlang khan sawina mai a ni e.  He hla pawh hian Tan hnung lam lui emaw, ramri lui emaw, Lamsial lui emaw chu a kawk lo hle.

Pu Zothanga hlaah : Pu Zothanga hi Farkawn khua a ni ve thung.  A hun lai hi kum 1905-1940 kha a ni.  Hla 30 chuang zet a phuah a, chung zinga pakhat chu Fiaratui hla hi a ni ve bawk.  Heti hian a chang khatna chu a han phuah a,
    “Hmanah pi pu sulhnu Tan khawzo nemah,
    Van hnuai mi hril Fiaratui nemten a luang;
    Dawn ka nuam e khamrang kawipui zu aiin,
    A hming nem hi van hnuai a thang chhuak e,”
a han ti a.  Hei hian Fiaratui awmna chu Tan zovah a ni tih a sawi chiang a, thangthar lo awm zelte tan Fiaratui awmna hmun leh ram an hriat chian leh zual nan heti hian a han ti leh a,
    “Aw, Fiaratui, i pianna ram reng a mawi,
    Lurhpui leh Tan chhingkhualan zaiin an chawi;
    Farkawn chuahtlang Chawngtinleri run remna,
    Tan lasi lenna vangkhua zau si nen,”
a han ti ta a ni.  He hla a phuah hun hi kum 30 bawr vela a phuah ni ta sela, 1930 velah khan hetiang hian a lo phuah tawh tihna a ni.  Heta tang mai pawh hian Fiaratui awmna chu hmun dang a nih lohzia a lang fiah hle.

(vi)    Miten fiaratui an hmuh dan.
    Tunah chuan mi hrang hrangin Fiaratui chungchang chanchinbu lama an tarlang dan leh upate kawmna thu kan tarlang leh ang; amaherawhchu, a zawng a za chuan kan tarlang seng lo vang a, Fiaratui awmna min kawhhmuh theite thu a ni ang.

    1. Pu Hrangchhinga, Farkawn : Vaphai-hovin ‘Fiaratui’ tia an vuah tak saw chu, kan nuapan lai, Vaphaia kan awm laiin ‘Pu Kawnga huan ro tui’ kan ti thin a, tuna Fiaratui an tih saw chu a huan ram chhunga Mausang lui kan tih Tan tukkhuma awm a ni.  Lung kehkak kara tui lo putchhuak kha Pu Kawngan a huan tui atan a kerkuak that a ni a.  Kan naupan lai chuan naupang-ho hi a huan chhungah kan lut ru thin a, min hmuh phawt chuan sairawkherhin min perh thin a, kan tlanchhe leh dam dam thin a.  Fiaratui dik tak erawh chu Farkawn rama mi ngei hi a ni a, Pu Chawnbika fapa Pu Vanhmung Miukpi pawh Farkawn leh Vaphai inkar ramri buai siam turin 1890 Favang lai khan a lo kal a, Hawka hmun hlui bul lawkah ramri a kham a (Rt. Dec. 16, 1978-a a kawmna).

    2. Vaphai Upa Thatchungnunga, Hualngo; Laldenga, Zawngte; Pu Zarothuama, Hualngo; Pu F. Thanchunga, Vaphai :

    Hmanlai kha chuan Lamsial Farkawn ramah sawn Fiaratui chu a awm a, kan upaho chuan an tih thin kha. Mahse, tun hnai atang hian kan unaupa Khama hian he lai Pu Kawnga huan ro tui hi Fiaratui chu a ni zawk awm asin, a ti thin a.  Kan lalpa berin a sawi chuan kan ngawi ta mai a; mahse rilru chuan a tinzawn chu a nei reng a.  A , hei hi chu Rala, sawi tam vak a tul lo ve, duh tawk mai ila a tha ang e. (Rt. 26. 3. 1980 Pu F. Thanchunga, Vaphai inah)

    3. Pu Thakhuaia, Thekpui : Muallung kan awm laia Pu Hrangtlunga Sailo, Muallung lal sawi ka hriat reng chu, Lamsial ram, Fiaratui luanna ram hi, Pu Lalmaka, Farkawn lal chuan a nupui Lalropuii Sailo nutapa Lalthina Sailo tan sahthlak a tum a, a unauten an phal lo nasa hle mai a. Mahse, Pu Lalthina Sailo chu khua a sah hma hian a thi ta a.  Lamsiala Fiaratui chu Vaphai leh Farkawn inkar kalkawng thin kawng chhakah a awm kha. (Rt. 21. 8. 1981 Pu Tleichhunga, Thekpui inah)

    4. Siamkawnga, Khawhai : Kan tlangval laiin ka thiante nen Farthawkah chi fun phurin kan zin a, kan haw lamah chuan Vaphaiah kan riak a.  Tlangval Lalbuaia, Hualngo lalchhung inah ka thleng a, Lalbuaia pa chu tar a ni tawh a, “Fiaratui chu kan khaw ramah a awm lo va, Farkawn ram, Lamsial rama Tan leh Satawk ngaw liamah sawn a awm a, en in duh chuan naktukah Lalbuaia-hovin va kal ta che u,” a ti a. (Rt. 30. 8. 1988, Pu Siamkunga inah)

    5. Pu H.K. Bawichhuaka : Satawk tlang chhuah chhawng lamah, la han sang ve fu laiah chuan sih ruam chhe te a awm a, tui hna pawh pasarih lai a putchhuak a, hlawm hnih emaw lek chhungah a luang khawm leh hman a, chumi lai taka chuan Farkawn leh Chawngtui khaw kar kawng khan a paltlang a ni.  Hei ngei hi Damhauhva te, Saihnuna te, Vanchhunga ten ‘Fiaratui’ tia an lo koh chu a ni.  Mi hmasate hnen atanga an hriat chhawn chu a ni ngei thung ang a.

    Vaphai ram, Mausang lui hnara mi Lalrokhama te,
Ch. Saprawnga te, T. Hrangthanliana ten Fiaratui puha an puh ve ngawt hi Fiaratui a ni awzawng lo ve.  Han en khian Fiaratui atan a itawm mai a ni.  Khi khi chu Maurawkela tui thuruk a ni zawk phawt ang. (Thu leh hla Feb. 1979)
    6. R. Vanlawma (1984 khan Pu Lalrokhama, Vaphaiah a han hmu a) : ‘Khama, hmana in khuaa ka lo awm lai khan, nang pawh ka sikul naupang i ni a, Fiaratui en tura Farkawna kan kal khan i tel vein ka ring a, khatah khan chuan Farkawn leh Vaphai-hovin ‘Fiaratui’ an tih chu a inan si kha,’ ka han ti a. A mi chhanna chu, ‘Ka tel ve lo a ni ang,’ tih chauh a ni mai a.  Tuna Vaphai Fiaratui tih chu Iva lui lama luang lut a ni ta daih mai a, ka hriat loh hnua Fiaratui tih thar ni ngei turah ka ngai. Mak ka ti hle mai. (Meichher Oct. 1984)

    Tun hma zawng kha chuan Tan tlang chhim lama tlang siper, Satawk tlang atanga lo chhuak Farkawn atanga hla tehchiam lova sihtui saw ‘Fiaratui’ lo tih fo a ni a.  Leng lal Saihnua’n, “Luang ang che, damten luang del del la,” a lo tih Fiaratui leh Farkawn Kohhran upa Zothanga’n, “Hmanah pi pute sulhnu Tan khawzo nemah, Fiaratui nemten a luang,’ tia Fiaratui a lo phuah hi, hemi bawk hi a ni ngei a, kei pawhin 1933 vela ka han hmuh Fiaratui pawh kha hemi bawk hi a ni. (Meichher June 1985. Pu R. Vanlawma hi 1933 vel khan Mission-in Vaphaiah zirtirtuah a dah a, Vaphai hi a lo awm tawh a ni)

    7.  M. Lalmanzuala : Tui thianghlim leh tha bik a nihnaah chuan Vaphai rama tui hi ni thei awm tak chu a ni.  Mahse, Fiara chanchin kan hriat theih chinte chuan Vaphai ram chu a kawk lo hle bawk si. (Zo kal siam - 2. p. 38).

    8. Lalrihlui Pa : Tan tlang hnuai chhim chhak, Farkawn ramah an sawi Fiaratui chu a awm a, Fiaratui hi tui dang aia a tui bikna leh a danglamna engmah a awm lo va; mahse, hla  phuahtuten an sawi mawi thiam leh, a satuten an sak thiam avang hian Zoram tluanah a larin a thang a ni mai awm e.  Tun hma chuan ngaw dur pui pui hnuaia awm ni thinin an sawi a, tunah chuan a vel  ram chu neih reng reng a nih tak avangin phul angrengin a awm tawh a.  Tui hlun tak a ni.
    Fiaratui atan tha apaing Fiaratui kan vuah dawn chuan, khitiang tuivamit mai mai aia vawt leh tui chu Mawmrang tlangah leh Chalfilh tlangah pawh khian a tam hle mai. (Meichher Apr. & May, 1983).

    9. C. Lalsangluaia : Vaphai rama Fiaratui an tih tak, January 10, 1984-a Aizawl College Adventure Club ten lung hial an lo phunna khi Vaphai YMA hovin kum 1965-a an hai chhuah chauh niin a lang. (Meichher Apr & May 1985).

    10. Liansanga, Aizawl : Kum 21 ka nihin (tunah kum 75) 1947 October thla khan Farkawnah te, Chawngtuiah te ka han zin a.  Chawngtui khuaah chuan ni 4 ka cham a.  Chutih hun laia kan khua chu Chawngtlai a ni.  Kan thian pakhat chuan Thasiama se no neihna te min enpui a.  Fiaratui-ah chuan kan han thu a, chhim chhak lam deuh hi kan hawi a, kan hmaah chuan hla deuh takah hian Lurh tlang chu a lang lur mai a, Lurh leh Tan inkar tlang khan pheite chu kan han thlir a,
    ‘Lurhpui hmingthang Tan khan karah hian,
    Nang, Fiaratui chhim leh hmar, thlang
    Sakhming tlangsel chu,
    Siktui thiang chhingah i lo piang ngei e,’
tih hla kan han sa chu lung a leng ngei mai.  Kum 1962 vel khan Tan tlang hmar lama Vaphai khuaah A.R. Sipaite an han awm ta a.  Tan tlang hmar chhak chhawngah zotui vawt tha tak a lo awm ve si a, khawtlang hruaitute an fel hle, “Hei hi Fiaratui dik tak chu a ni e,” an ti ta a, Lungawi takin Fiaratui tlanin an tlan ta a.  Chuta tang chuan Fiaratui hmun hnihah a lo awm ta a ni awm e.  Amaherawhchu, Fiaratui chuanna hlate lo hre pha ve tan chuan Fiaratui 2-na ‘New Fiaratui’ hi chuan lung a tileng ve hauh lo a ni.  Hnam tin hian pi pu sulhnu leh tlangte an ngaihtuah apiang hian, thil hlui apiang hian an lung a tileng thin a ni a, chuvangin, Tan tlang chhim lama Fiaratui khi chuan Mizote lung a tileng reng ang le! (manu script).

    Aw le, Fiaratui chungchanga mi thu ziak leh sawite chu kan sawi chhuak vek seng lo vang, thenkhatte phei chu a hma lama kan sawi tak khan a paithlak tawh avangin sawi nawn kher ngai lovah kan ruat tawh a ni.  Heng mimal kan han tarlante hi pa rawn tlak tak tak leh a hmun ngeia Fiaratui awmna han hmutute an ni a.  Tunah chuan Fiaratui awmna hmun leh ram hre chiang duh tan chuan a fiah tawkah kan ngai tawh mai ang.

    Chutichuan, Fiaratui awmna hmun chungchangah chuan hetiang hian thu tawp siam dawn tawh ila.  Engvangin nge Satawk tlang atanga luang chhuak hi Fiaratui kan tih bik ang?

    He lui hi Mizoten Tiau an rawn kan hlim 1720 vel atang tawha Fiaratui an lo tih ber leh Fiaratui lo chu hming dang nei ngai lo a ni a, pi pute atanga thu inhlanchhawn (tradition) leh thu leh hla (literature) lamah te pawh Fiaratui hming putu a ni a, British hunah pawh Document leh history lamah pawh hei ngei hi Fiaratui an lo tih thin a nih avangin, tun laia keinin lui dang puh emaw, hmun danga lo sawn emaw hi dikin a lang thei lo a ni.  Chu bakah India ram Culture leh Tradition Law kan sawi Bung IV-na kha kan kalh dawn avangin a hming thlak emaw, sawn emawtu chuan thiam loh a chang thei ang tih pawh kan hriat tel a tha bawk ang.

(vii)    Fiaratui zau zawk
    Fiaratui tak chu sawi zau vak theih pawh a ni lo va, amaherawhchu Fiaratui zar lo zo pha vetu avang erawh chuan Fiaratui hian zau takin hming a chher ve ta a ni.  Kan sawi tak ang khan, Fiaratui hming hian Chhinlung chhuak Zofate thinlung ram a luah hneh hle a.  Shan khaw awm lai atang tawhin Fiaratui hming a lang tawh, thlang  an rawn tla zel a, Run leh Tiau inkarah pawh Fiaratui a la lang zel a, Tiau an rawn kan thla a, Mizoram Fiaratui chu mumal tak leh chiang zawkin a lo ding chhuak ta a ni.  Mizoram Fiaratui chu Lamsial khawdai, Tan tlang bul Satawk tlang atanga luangchhuak chu Fiaratui hming putu ber a lo ni ta a.  Hei hi tui naran leh tlawm tê mah ni se, Zoram puma luipui leh tui tam takte aiin hming a nei lar ta zawk a ni.  Fiaratui chu a hming ngawt pawhin lung a tileng a, a hmu tawh leh a in tawh rilru a luah a, ‘thin laiah’ a cham reng thin.  Hmun danga tui tui leh thiang, vawt raih mai an in pawhin Fiaratui an hre chhuak a, “Fiaratui ang mai, a thiangin a vawt raih mai,” an ti thin a ni.

    Hetianga Fiaratui hian Zofate thinlung ram a luah hneh avang hian, Zoram tui zawng zawng hi phai ram tuite ai chuan a lo tui nangiang mai bawk si a, Zoram tui zawng zawng hian Fiaratui hming an tawm zo ta a.  Pu Rokunga chuan heti hian a han ti a, Chite lui dam diaia luang sawi nan,
    “Fiaratui thiangte luang del del,
    Lengi nena luia lengngha kan chhaina,”
a han ti a.  Tu tan mah a huatthlala lo.  Lurh leh Tan inkara mite pawhin tuiti takin an sa dual dual mai a ni.  A chhan chu,  Pu Rokunga hian Lurh leh Tan inkara Fiaratui hi sawh sawn a tum ve chuang tlat lo, sawh sawna hnehin a chawimawi zawk a ni.

    Chite lui chauh kha Fiaratui chantir a duh tawk lo va, Zoram tui zawng zawng hi Fiaratui chantir a duh vek a, Fiaratui zarah mi tin ten Zoram hi mawi leh nuam an tih ngei theih nan,
    “I mawi em e kan Zotlang ram nuam,
    Fiaratui thiang kan dawnna,”
a han ti ta a.  Mizo hnahthlak zawng zawng, Zoram chhung leh a pawn lama mite chuan kan Amen pui thei theuh ta a ni.  Pu Rokunga chuan hetiang hian Zoram pum hi Fiaratui hian a luan chhuahtir vek ta a ni.

    Tichuan, Pu Saihnuna a han che ve leh a.  Ani chuan Fiaratui chu Zoram puma a luantir bakah Zoram pelin a luantir ta a,
    “Luang ang che aw, damten luang del del la,
    Thlang kawrvai reng daikawmah;
    Hming tha hluanthang, lungphang lo la,
    Hnam tinreng chhingkhual zaia chawi lai,”
a han ti ve leh ta a ni. ‘thlang kawrvai reng daikawm’ thlengin a luantir ta a.  Chumi bakah pawh a han umzui zel a, suangtuahna thla zarin a han fang kual zel a, Fiaratui chu Vairam thlenga luang zel a nih avangin hnam hrang hrang pawhin an thu leh hlaah chawi ve zelin a hria a, “hnam tinreng chhingkhual zaia chawi lai,” a han ti ta hial a ni.  Hei hian Lamsial ram Satawk tlang te tak te atanga lui tih tham mang loh lo luang chhuak chuan a luan zelnaah luipui a fin a, ropui takin chu luipui lian chuan ram tam tak a hrut kual hnuin Tuifinriatah a luang lut ta a ni tih hi, Pu Saihnuna suangtuahnaah chuan a thleng pha ngeiin a lang a ni.

    Pu Rokunga leh Pu Saihnunate hian Fiaratui ram an zauh hle tawh a, mahse a la zau tawk lo deuh em ni ang, Pu Zothanga chu a han che ve leh a.  Mizoram leh Mizoram pawn bakah he khawvel piah lam thlengin a luantir ta a ni ber mai. Heti hian a han ti a,
    “Aw, van tuifim, lo leng la ka thinlungah,
    Ngai lo nang e, Fiaratui ngai lo nang e;
    I tel lo chuan par lai chhawl ang ka uai reng e,
    Fiaratui iang nem diaiin luang ang che,”
a han ti ta a.  Fiaratui a ngaihna leh a thlakhlelhna tireh thei tur chu ‘Van tuifim’ chauh a ni ta.  Chu pawh chu a awm ang anga luang mai lovin Fiaratui ang khera luang turin a duh a, “Fiaratui iang nem diaiin luang ang che,” a la ti ta kher a ni.

(viii)    Fiaratui Hlaa chawitute
    Fiaratui hi kan sawi tawh angin, Mizo hnahthlak rilruah a bei nghet hle a.  Nula leh tlangval inkar lunglenna leh induh tawnna sawifiah nan an lo hmang thin a.  Chu chu Zofaten Mizoram an luah tirh  khan an chhawm nung zel a.  Kan sawi tak mi pathumte tih loh hi chuan tlar thum zai chiin an phuah deuh ber a.  Hetianga lui pakhat si hlaa an chawi tam hi lui dang hmuh tur a awm lo hial ang.  Kan tarlan tawh bakah hengte hi kan hriat theih chin chu a ni.
    1.    Fiaratui thiang mi tum lo,
        Lenghnawn thlang zun a ngai e,
        Khuarei tinkim dawn lo puallengan.
    2.    Fiaratui te a luang a,
        Chawngpuiin fim a hlir e,
        Chawngdangan tlang a hlir tlan lo nang e.
    3.    Chungturani ka tuar zo lo ve,
        A hliah vanrang chhum a leng lo ve,
        Sakruangah Fiaratui kam thei lo.
    4.    Fiaratui thiang a tling kan nghah sa,
        Sialin di zun a pal zo lo,
        Chawnban a rawn sil leh e.
    5.    Fiaratui luang mah a kal zel e,
        Chungtura ni kal lai a chawl van zawlah,
        Di ngaih vang em ni a rei vawng vawng. (Dokapa)
    6.    Hmanah chuan e, lungruni sakruang silna,
        Fiaratui damten a luang e,
        Ka thinlai a thar leh e. (Awithangpa)
    7.    Puan ang min hnawl mah la Valnema,
        Tana luang chhuak Fiaratui leh Thadangin,
        Min ngaih chang ni zawng a tam ve ang. (Awithangpa)
    8.    Siktui thiang hmingthang hi kam lo la,
        Limngha leng lo Fiaratui thiang,
        Siktui lum khaw tin fang Zaikungpa ruang bualna (Dokapa)
    9.    Chhakah turni lo chhuak,
        Fiaratui leh ka run a chhun,
        Tlai tla a eng leh e.
    10.    Tuiah tui namen ka chawi ngai lo,
        Tana luang chhuak Fiaratui ka chawi ngai e.
    11.    Fiaratui thiang te hi ka dawn hnu,
        Sialin di zun ka ngai a ti,
        Sakruang a rawn vul leh e.
    12.    Fiaratui thiang chan ka nuam mang e,
        Han luang ila Zialung mualpui khan thuamah,
        Len mawi Thanghniangin mi chhar mah na.
    13.    Fiaratui thiang mah a nu kan hnawl,
        Thapuian thai hnawl a rel lo,
        A la rem lo a ni ang e.
    14.    Farkhaw zalam pheiah nuihiauva di kan chhai,
        Kha ang nghilh ni awm lo kan len lai ngai ing e.
    15.    Ram tuan rel lo kan lawm Annempuia,
        Tawnmang mawla tha tharsa hnawlin a kal Farkawnah.
    16.    Thlang kawr puan ang kan suk hlui e mi u,
        Lung a chhir e Fiaratui ang a thiang si lo ve.
    17.    Lurhpui thang leh Tan khaw leng dil ila,
        Run in thim ruai lenchawm a chawl e.
    18.    Khua va chuan lang Lurhpui zo tlang chhipah,
        Thang hlei kawlkung a lang nem maw lawhleng kan tuanna.
    19.    I thaw ang aw, Farkawn tumpang sial khi,
        Kan lawm ang e pathlawi sai ngen a.
    20.    Hmanah chuan e lungruni sakruang bualna,
        Fiaratui damten a luang,
        Ka thin lai a thawng mang e.
    21.    Khua lianpui kan dailungah,
        Di nen zal lai rel ila,
        Fiaratui thiangah min ring tawh hlei lawng e.
    22.    Fiaratui thiang a tling kan nghah sa,
        Sialin di zun a pal zo lo,
        Chawnban a rawn sil leh e.
    23.    Ngengpui, en teh, mual ep Tan khan saw,
        Fiaratui luang del Lamsial dai hrutin,
        Mual val rual di an chhai min ngai lo tein. (Dokapa)
    24.    Damna tui, Fiaratui lamsial rawn kal zel mi u,
        Lanu rual hmel tha ber Fiaratui thiang ang ka di,
        Mi thlang ve mai rawh. (Dokapa)
    25.    Tana luang chhuak Fiaratui a fim reng e,
        Tuan mualah an liam Fiaratui iangin,
        Ka di Lalenmawi kan siang lawi rawh maw. (Dokapa)
    26.    Theih chang se ka di lungrunpui nang nen,
        Fiaratui sakruang bual dun ka nuam e.
        A khi Tan khan tlang Fiaratui pi pute lenna. (Dokapa)
..........................................
FIARATUI  CHANCHINA  THU  LAKNA  HNARTE

1.    Hmar Chanchin, 1st Edn. 1987
    by H.B. Hrangchhuana M.A., B.Ed.
2.    Hmar Hla hlui, 2nd Edn. 1985 by Mr&Mrs Vara.
3.    Monthly Magazine - MZP., Meichher, Thu leh Hla, etc.
4.    Mizo Chanchin, 1st Edn. 1978
    by Hrangthiuva & Lal Chungnunga.
5.    Pi Pu Chhuahtlang, 1st Edn. 1998 by B. Lalthangliana.
6.    Pi Pu Chhuahtlang Souvenir, 1988
    by Farkawn Welfare Committee.
7.    Pi Pute Hla, 1st Edn. 1981 by Dy. Comdt. D. Sailo
8.    Zofate Thu Hla, 1st Edn. 1994 by K. L. Liana
9.    Mizo Chronicles, 1st Edn. 1993 by Col. V. Lunghnema
10.    Mizo Chanchin Bu II. 1947 by Rev. Liangkhaia
11.    Lurh Vangkhua, 1st Edn. 1999 by Ngurdailova Sailo.
12.    Souvenir, Farkawn Diamond Jubilee,
    by Farkawn Presby. D.J. Comm. (1940 - 2000)
13.    Zoram Kal Siam, 1st Edn. 1999. by M. Lalmanzuala.
14.    Lusei leh a vela hnam dangte Chanchin - Tirh. Vanchhunga
15.    Mizo Nun Hlui Hlate, 1st Edn. 1998 by B. Lalthangliana.
16.    Manuscript by Ralthanga Sailo, M.A., M.C.A.
17.    Manuscript by Liansanga, Kanan veng Aizawl.
18.    Pu Zaidanga, Diary, 1982.




Note : He thu hi Pu Lalzuia Colney (Padma Shree) lehkhabu ziah "Fiaratui leh Zofate nun kawng" tih a mi lak chhuah a ni.